آثار ابراهیم طالبی دارابی (دامنه)؛ پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها

بحث های ایدئولوژیکی دهۀ 60 با رفقا در دارابکلا بر مبنای آثار شهید مطهری

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 51

      

      

نمونه هایی از دستنوشتۀ دامنه در «بحث های ایدئولوژیکی دهۀ 60 با رفقا در روستای دارابکلا بر مبنای آثار استاد شهید مرتضی مطهری» که شب های جمعه با رفقا برگزار می کردیم. یاد روانشاد یوسف رزاقی را گرامی دارم که از اعضای اصلی این جلسات دینی بود

نشست های مطالعاتی، مسابقاتی و قرآنی دهۀ 60 با رفقا در دارابکلا

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 50

      

نمونه هایی دیگر از اسناد «نشست های مطالعاتی، مسابقاتی و قرآنی دهۀ 60 با رفقا در روستای دارابکلا» که شب های جمعه به نوبت در منازل رفقا برگزار می کردیم. یاد روانشاد یوسف رزاقی به خیر که شائق ترین های این گونه جلسات بود و منزلش مأوای همیشگی ماها. عکس ها از بایگانی های شخصی دامنه

نشست های مطالعاتی در روستای دارابکلا

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 49

      

نمونه هایی از یادمان «نشست های مطالعاتی در روستای دارابکلا» که شب های جمعه به نوبت در منازل رفقا برگزار می کردیم. یاد روانشاد یوسف رزاقی به خیر که امضاها و صورتجلسات  به خط او در این نوع اسناد خاطره انگیر از بایگانی های شخصی دامنه دل را هم آرام می کند و هم به سمت قبر او متمایل. 18 اسفند 1395 سیزدهمین سال فراق غم انگیر یوسف رزاقی ست

یادمان عکس و امضای یوسف رزاقی در مسابقات تحریض علم دارابکلا

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 48

                                 

نمونه هایی از یادمان «مسابقات تحریض علم دارابکلا» که شب های جمعه به نوبت در منازل برگزار می کردیم. یاد روانشاد یوسف رزاقی به خیر که امضا و عکسش در این سند بایگانی شخصی دامنه دیده می شود و دل را می رُباید و قلب را می گُدازد

مسابقات تحریض علم دارابکلا

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 47

      

     

در سال های 1363 تا 1367 به مدت 4 سال هر هفته در شب های جمعه «مسابقات تحریض علم دارابکلا» برگزار می کردیم. این نشست، فراجناحی بود و از ابتکارات و علایق آن زمان ماها. یاد روانشاد یوسف رزاقی به خیر؛ که از مشتاقان اصلی این نوع نشست های علمی بود. در عکس های بالا هم صورتجلسه و امضای یوسف است و هم ثبت مکتوب مسابقه های هشتم، دهم و دوم و... . خدا رحمت کناد یوسف مان را

تجوید قرآن

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 46

                                

      

جزوه ای که دامنه در سال 1368 در بارۀ «تجوید قرآن» نوشت. آن روزها رفقا مرا «ابوعارف» صدا می کردند. این جزوه را در دهۀ شصت هم در محل کار تدریس می کردم و هم یک دوره با رفقا در نشست هفتگی قرآن در دارابکلا آن را مرور کردیم. یاد روانشاد یوسف رزاقی به خیر؛ که از شائقان این گونه نشست ها بود

دستخط روانشاد یوسف رزاقی در صورتجلسۀ نشست هفتگی قرآن مان

به قلم دامنه. به نام خدا. به یاد روانشاد یوسف رزاقی، که 18 اسفند 1395  سیزدهمین سال درگذشت غم انگیزش است، طی چند روز، بخشی های از اسناد قابل انتشار از بایگانی های شخصی دامنه را در سلسله آثار دامنه. (پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 45) و سلسله مباحث یوسف رزاقی (13) پست می کنم. اینک اولین سند که نشانگر حضور شائقانه یوسف در نشست ها و جلسات علمی و قرآنی و اندیشه ای و سیاسی بود:

عکس صورتجلسۀ «نشست هفتگی قرآن» مان به دستخط روانشاد یوسف رزاقی. در 9 شهریور 1368 (از بایگانی های شخصی دامنه). عکاس از سند: دامنه

در آن سالهای دهۀ 60، یکی از جلسات متنوع و چندگانۀ ما، قرآن بود که نُه محور داشت کهیوسف با خط خودش، محور دهم را افزود و تصویب شد و یعنی افزودن عبارت خودِ یوسف با این عنوان: «سخن رهبر عزیز انقلاب» که این عیناً در عکس دیده می شود

گام به گام با نهج البلاغه

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 44

یادداشت های خطی دامنه از مطالعات متمرکز نهج البلاغه با عنوان «گام به گام با نهج البلاغه» در طول سال های  گذشته

شرکت های چندملیتی

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 43

در یادداشت خطی زیر در جبهه در 14 اسفند 1364 در هفت تپۀ خوزستان نوشته بودم: 95% مردم آمریکا معتقدند که حکومت آمریکا در دست شرکت های چندملیتی قرار دارد

یادداشت های خطی دامنه در خوزستان هفت تپه 14 اسفند 1364. دربارۀ «شرکت های چندملیتی» که با روانشاد یوسف رزاقی در این قرارگاه همسنگر بودم

کتاب خاطرات سال 1366 مرحوم آیة الله اکبر هاشمی رفسنجانی در بارۀ بهائی ها

به قلم دامنه. به نام خدا. آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 42. نکاتی که در این یادداشتم در سال 1387 از خاطرات هاشمی رفسنجانی فرقۀ بهائی ها نوشته بودم، جالب توجه است:

• این تصمیمات در بارۀ بهائی ها در جلسۀ شورای جامعۀ روحانیت مبارز اخذ شد.
• اسم بهائی ها را در اسناد رسمی نیاوریم.
• جای مذهب را در ستون مربوط [اسناد رسمی] خالی بگذارند.
• به بهائی ها حق استفاده از مواهب معمولی زندگی اجتماعی را بدهیم.
• به کارهای دولتی و سِمت های مهم دیگر وارد نشوند.
• اگر می خواهند به خارج از کشور بروند اجازۀ رفتن بدهیم.

این نکات در یادداشت های روزانۀ مطالعاتی دامنه در عکس زیر (در 3 تیر 1387) ثبت شده بود از ص 157 کتاب خاطرات سال 1366 مرحوم هاشمی رفسنجانی.

من در این پست به جوانان تأکید می کنم فقط با مطالعات کتاب، به رشد و بالندگی می رسید و بزرگ می شوید. قدر لحظه لحظه های زندگی جوانی خود را بدانید و خود را پرورش دهید و با خواندن ها و تفکرورزیدن ها، بر مساحتِ ساحت وجودی خویش بیفزایید. تمام.

یادداشت های خطی دامنه از کتاب «خاطرات سال 1366» مرحوم آیة الله اکبر هاشمی رفسنجانی، خاطرۀ روز 2 تیر 1366 که در بارۀ بهائی هاست

بزرگترین ارتش های جهان و آمار تلفات جنگ های عمدۀ جهان

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 41

یادداشت های خطی دامنه در جبهه در مورد بزرگترین ارتش های جهان و آمار تلفات جنگ های عمدۀ جهان. از کتاب «جنگ های جهان»  سال 1364

تاریخ جامع بهائیت

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 40

یادداشت های خطی مطالعاتی سال 1387 دامنه از کتاب «تاریخ جامع بهائیت» بهرام افراسیابی

کتاب قرآن شناسی مرحوم محمد مهدی فولادوند

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 39

یادداشت های خطی مطالعاتی سال 1387 دامنه از کتاب «قرآن شناسی» مرحوم محمدمهدی فولادوند

یادداشت های مطالعاتی تفسیر المیزان

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 38

یادداشت های خطی مطالعاتی متمرکز سال 1387 دامنه از تفسیر المیزان

سیاست غرب در قرون جدید

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 37

      

تصویر برگه های از متن کتاب «سیاست غرب در قرون جدید»

دامنه این کتاب «سیاست غرب در قرون جدید» را در سال 1378 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در واحد تدوین اندیشۀ سیاسی اسلام _بخش غرب شناسی_نوشته است و در آن مرکز، در مجموعۀ اندیشه های سیاسی غرب به چاپ رسید

اندیشۀ سیاسی غرب

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 36

      

تصویر برگه های دستنویس «اندیشۀ سیاسی غرب»

دامنه این کتاب «اندیشۀ سیاسی غرب» را در سال 1379 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در واحد تدوین اندیشۀ سیاسی اسلام _بخش غرب شناسی_نوشته است و در آن مرکز، در مجموعۀ اندیشه های سیاسی غرب به چاپ رسید

فلسفۀ سیاسی شهید مطهری

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 35

      

تصویر برگه های از کتاب «فلسفۀ سیاسی شهید مطهری»

دامنه این کتاب «فلسفۀ سیاسی شهید مطهری» را در سال 1377 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در واحد تدوین اندیشۀ سیاسی اسلام نوشته است و در آن مرکز، در مجموعۀ اندیشه های سیاسی عالمان شیعه به چاپ رسید

تحلیلی بر جنبش های اسلامی

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 34

      

تصویر برگه های از کتاب «تحلیلی بر جنبش های اسلامی»

دامنه این کتاب «تحلیلی بر جنبش های اسلامی» را در سال 1376 در مرکز تحقیقات تهران نوشته است و در همان مرکز به چاپ رسید

فاشیسم چیست؟

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 33

دامنه «تحقیقی کوتاه در بارۀ فاشیسم» را در سال 1372 در دانشگاه تهران برای درس «نوسازی و دگرگونی سیاسی» نوشته است و به دکتر حسین بشیریه استاد این واحد درسی ارائه داده است

دولت مطلقه در غرب

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 32

دامنه این کتاب «دولت مطلقه در غرب» را در سال 1378 دردر مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در واحد تدوین اندیشۀ سیاسی اسلام نوشته است و در آن مرکز، در مجموعۀ اندیشه های سیاسی غرب به چاپ رسید

نگاهی به اندیشه های سیاسی امام خمینی در مدت اقامت در فرانسه

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 31

      

تصویر برگه های خطی دامنه در کتاب «نگاهی به اندیشه های سیاسی امام خمینی در مدت اقامت در فرانسه»

دامنه این کتاب «نگاهی به اندیشه های سیاسی امام خمینی در مدت اقامت در فرانسه» را در سال 1381 در مرکز اسناد انقلاب اسلامی قم در واحد تدوین تاریخ انقلاب اسلامی نوشته است و در فصلنامۀ علوم سیاسی دانشگاه امام باقر (ع) قم به چاپ رسید

فلسفۀ سیاسی هگل

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 30

                          

تصویر برگه های کتاب«فلسفۀ سیاسی ویلهلم فردریش هگل»

دامنه این کتاب «فلسفۀ سیاسی ویلهلم فردریش هگل» در سال 1377 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در واحد تدوین اندیشۀ سیاسی اسلام نوشته است و در آن مرکز، در مجموعۀ اندیشه های سیاسی غرب به چاپ رسید

مجموعه مقالات دامنه (2)

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 29

     

تصویر برگه ها های خطی دامنه از «مجموعه مقالات (2)»

دامنه این «مجموعه مقالات (2)» در سال های 1371 تا 1381 در مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی تهران و قم نوشته است و در برخی از آن در مجموعۀ علوم انسانی و غرب شناسی آن مراکز به چاپ رسید

دفتر ریاضی کلاس پنجم دامنه

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 28

این دفتر ریاضی کلاس چهارم یا پنجم دامنه است.سال 1354. هنوز سالم نگه اش داشته ام

مجموعه مقالات دامنه (1)

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 26

     

تصویر برگه ها های خطی دامنه از «مجموعه مقالات (1)»

دامنه این «مجموعه مقالات (1)» در سال های 1371 تا 1381 در مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی تهران و قم نوشته است و در برخی از آن در مجموعۀ علوم انسانی و غرب شناسی آن مراکز به چاپ رسید

به چه می اندیشم؟

آثار دامنه. پژوهش ها، مقالات و یادداشت ها. قسمت 25

دستخطِ اولین تحقیق دامنه با عنوان «به چه می اندیشم؟» برای درس متون ادب فارسی در دانشگاه تهران. سال 1371

علم سیاست و علوم همپیوند آن

آثار دامنه. پژوهشی، مقالات و یادداشت ها. قسمت 24

     

تصویر برگه هایی از مقالۀ «علم سیاست و علوم همپیوند آن»

دامنه این مقالۀ «علم سیاست و علوم همپیوند آن» در سال 1378 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم نوشت و در مجموعۀ علوم انسانی گروه اندیشۀ سیاسی شیعه به چاپ رسید

فلسفۀ سیاسی جان لاک

آثار دامنه. پژوهشی، مقالات و یادداشت ها. قسمت 23

     

تصویر برگه هایی از کتاب «فلسفۀ سیاسی جان لاک»

دامنه این کتاب «فلسفۀ سیاسی جان لاک» فیسلوف مشهور سیاسی و از اصحاب قرارداد اجتماعی را در سال 1377 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم نوشت و در مجموعۀ غرب شناسی به چاپ رسید

خلاصه ای از کتاب همایش تبیین

آثار دامنه. پژوهشی، مقالات و یادداشت ها. قسمت 23

     

تصویر دستنوشتۀ دامنه در مقالۀ «خلاصه ای از کتاب همایش بررسی و تبیین»

دامنه این مقالۀ «خلاصه ای از کتاب همایش بررسی و تبیین» را در سال 1389 در مرکز مطالعات تهران نوشت و در دو مجموعه و فصلنامه به چاپ رسید

فلسفۀ سیاسی نیکولو ماکیاوللی

آثار دامنه. پژوهشی، مقالات و یادداشت ها. قسمت 22

     

تصویر صفحاتی از کتاب «فلسفۀسیاسی نیکولو ماکیاوللی»

دامنه این کتاب  «فلسفۀ سیاسی نیکولو ماکیاوللی» را در سال 1377 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در گروه بررسی تجدّد و نوگرایی نوشته است و در مجموعه ای به چاپ رسید

تاریخ تحولات ایران استاد دکتر محمدرضا تخشید

آثار دامنه. پژوهشی، مقالات و یادداشت ها. قسمت 21

     

     

تصویر نمرات امتحانی چند درس  دانشگاه تهران و نیز دستنوشته های دامنه از درس «تاریخ تحولات ایران» استاد دکتر تخشید (=داماد آیة الله محمد یزدی)

دامنه این دستنوشته های درس «تاریخ تحولات ایران» استاد دکتر تخشید در دانشگاه تهران (مهر تا بهمن1371) را سر کلاس ها نوشته است

کتاب سمینار بررسی و تبیین آراء اندیشمندان معاصر شهید مطهری و دکتر شریعتی

آثار دامنه. علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت ها. قسمت 20

          

     

تصویر بخش هایی از مقالۀ «گزیدۀ اندیشه های سیاسی و اجتماعی دکتر علی شریعتی» چاپ شده در کتاب «سمینار بررسی و تبیین آراء اندیشمندان معاصر شهید مطهری و دکتر شریعتی»

دامنه این مقالۀ «گزیدۀ اندیشه های سیاسی و اجتماعی دکتر علی شریعتی» چاپ شده در کتاب «سمینار بررسی و تبیین آراء اندیشمندان معاصر شهید مطهری و دکتر شریعتی» را اردیبهشت سال 1376 به سمینار دانشگاه امیر کبیر تهران ارائه کرده بود و برگزیده شد و جایزه گرفت و در ص 58 تا 85 کتاب به چاپ رسید

ویژگی های دولت اسلامی بر مبنای اندیشه های امام خمینی

آثار دامنه. آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت ها. قسمت 19

     

تصویر بخش هایی از مقالۀ «ویژگی های دولت اسلامی بر مبنای اندیشه های امام خمینی»

دامنه این مقالۀ «ویژگی های دولت اسلامی بر مبنای اندیشه های امام خمینی» را سال 1376 به درخواست روزنامه انتخاب نوشته بود و در سالگرد امام در همان روزنامه چاپ و منتشر شد.

دَقّ البابی برای روحِ تن، 25 ادبِ انسان معنوی برمبنای آراء وتجربۀ علامه طباطبایی

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 18

     

تصویر بخش هایی ازدَقّ البابی برای روحِ تن، 25 ادبِ انسان معنوی برمبنای آراء وتجربۀ علامه طباطبایی

دامنه این مقالۀ «دَقّ البابی برای روحِ تن، 25 ادب برای انسان معنوی برمبنای آراء و تجربۀ علامه طباطبایی» را سال 1388 برای سمیناری در تهران نوشت و برگزیده شد. نیز در عید قربان سال 1389 این موضوع را طی یک سخنرانی در اجتماع بسیجیان ساری در سالن اجتماعات تالار حاج حسن ارائه و تشریح نمود. یاد شهیدان و درگذشتگان آن جمع صمیمی و بااخلاص  به خیر و جاویدان.

تأثیر اندیشه های سیاسی شهید مطهری بر گفتمان اِحیاء و اصلاح

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 17

تصویر ص 84 پایان نامۀ دامنه

              

تصویر بخش هایی از پایان نامۀ دامنه

دامنه از پایان نامه اش (مقطع فوق لیسانس علوم سیاسی) با عنوان «تأثیر اندیشه ها و نظریات سیاسی شهید مطهری بر گفتمان اِحیاء و اصلاح»، در سال 1375 با نمرۀ عالی 19 و نیم دفاع کرد

مجموع الحکایة

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 16

     

دستنوشته های دامنه با عنوان «مجموع الحکایة»

دامنه این «مجموع الحکایة» را از سال های نوجوانی در حینِ مطالعه منابع می نوشت

مباحث کلاس های دانشگاه تهران

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 15

     

دستنوشتۀ دامنه در کلاس های دکتر صادق زیباکلام در درس تاریخ تحولات ایران و دکتر سیدرحیم ابوالحسنی در درس مبانی علم سیاست

دامنه این «مباحث کلاس های دانشگاه تهران» را سال 1371 و 1372 حینِ تدریس استاد می نوشت

مستندات قرآنی اندیشه سیاسی امام خمینی

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 14

دستنوشتۀ مقدمۀ «مستندات قرآنی اندیشه های سیاسی امام خمینی»

دامنه این کتاب «مستندات قرآنی اندیشه سیاسی امام خمینی» را سال 1379 به درخواست مرکز فرهنگ و معارف قرآن قم نوشت و به چاپ رسید

کمی از امام حسین (ع)

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 13

     

تصویری از دسنویس پژوهش «کمی از امام حسین (ع) سیّدالشُّهداء»

دامنه این پژوهش «کمی از امام حسین (ع) سیّدالشُّهداء» را از 25 سال پیش آغاز کرده بود

نُذر جان

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 12

     

تصویری از ورقه های نکته نویسی دامنه با عنوان «نُذر جان»

دامنه این نکته نویسی های «نُذر جان» را از جوانی تا کنون ادامه داده است. (سلسله مباحث آثار دامنه)

معجزات اشاره شده در قرآن

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 11

     

تصویری از دستنوشته از پژوهش «معجزات اشاره شده در قرآن»

دامنه این پژوهش «معجزات اشاره شده در قرآن» را در سال 1390 نوشته است. (سلسله مباحث آثار دامنه)

در بارۀ زندگانی امام رضا (ع)

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 10

              

تصویری از دستنوشته از پژوهش «در بارۀ زندگانی امام رضا (ع)»

دامنه این پژوهش «در بارۀ زندگانی امام رضا (ع)» را از دهۀ 80 آغاز کرده و همچنان دارد. (سلسله مباحث آثار دامنه)

عُصارۀ آیات قرآن مجید

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 9

     

تصویری از دستنوشتۀ ص 33 و ص 21 پژوهش نمایه سازی «عُصارۀ آیات قرآن مجید»

دامنه این پژوهش قرآنی «عُصارۀ آیات قرآن مجید» را در سال 1378 به سرانجام رسانده است. کاری بر روی همۀ آیات قرآن که به این کار و تحقیق معنوی ام عشق می ورزم. (سلسله مباحث آثار دامنه)

بررسی مسائل سیاسی و نظامی بحرین

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 8

     

تصویری از ص فصل 4 کتاب و ص فصل 8 کتاب 

دامنه این کتاب «بررسی مسائل سیاسی و نظامی بحرین» را در سال 1380 در مدیریت تحقیاتِ مؤسّسۀ راهبردی تهران نوشته است و در تهران به چاپ رسید. (سلسله مباحث آثار دامنه)

تأمّلی بر نهضت های اسلامی جهان اسلام

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 6

     

تصویری از ص سرفصل های کلی کتاب و ص مقدمۀ کتاب

دامنه این کتاب «تأمّلی بر نهضت های اسلامی جهان اسلام» را در سال 1377 در مدیریت تحقیاتِ مؤسّسۀ راهبردی تهران نوشته است و در تهران به چاپ رسید

ماهنامۀ تخصصی سیاسی اجتماعی نبأ

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 5

ماهنامۀ تخصصی «نبأ». که دامنه از نویسندگان ثابت آن در هر شماره بوده است

جایگاه قیام 19 دی 1356 در انقلاب اسلامی

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 4

     

تصویری از پیشگفتار کتاب و ص 41 کتاب که اشاره شد به عوامل قیام 19 دی قم و مرگ مشکوک مرحوم دکتر علی شریعتی در لندن و تأثیرات آن بر استمرار نهضت اسلامی ایران

دامنه این کتاب «جایگاه قیام 19 دی 1356 قم در انقلاب اسلامی» را در سال 1378 در مرکز اسناد اسلامی قم در بخش انقلاب اسلامی ایران نوشته است و در تهران به جاپ رسید. در اینجا از پنج دوست روحانی ام حُجج اسلام: آقایان دکتر علیرضا زهیری، سیدنادر علوی، دکتر علی شیرخانی، محمدرضا احمدی و جواد امامی بسیار ممنونم که مرا در این اثر تحلیلی تاریخی یاری داده بودند و هنوز نیز این ارادت بر دوام است

اندیشه سیاسی آگوستین و آکویناس

به نام خدا. از این پس در «سلسله مباحث معرفی کتاب » و نیز سلسله مباحث «آثار دامنه» به کتاب ها و مقالات و پژوهش ها و یادداشت هایی که دامنه در سه دهۀ گذشته نوشته است نیز اشاره می کنم. آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 3

     

تصویری از مقدمه و بخشی از پژوهش اندیشه سیاسی آگوستین و آکویناس

دامنه این پژوهش «اندیشه سیاسی آگوستین و آکویناس» را در سال 1376 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در گروه بررسی تجدّد و نوگرایی نوشته است و در مجموعه ای به چاپ رسید

سیاست غرب در قرون جدید

آثار علمی، پژوهشی، مقالات و یادداشت های دامنه. قسمت 2

    

تصویر مقدمه و نیز ص 26 کتاب سیاست غرب در قرون جدید

دامنه این کتاب «سیاست غرب در قرون جدید» را در سال 1375 در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم در گروه بررسی تجدّد و نوگرایی نوشته است و به چاپ رسید

اندیشه های سیاسی امام خمینی

به قلم دامنه. به نام خدا. از این پس در سلسله مباحث معرفی کتاب و نیز سلسله مباحث «آثار دامنه» به کتاب ها و مقالاتی که دامنه نوشته است نیز اشاره می کنم.

17 سال پیش در تابستان 1378، فصلنامۀ تخصصی علوم سیاسی دانشگاه امام باقر (ع) قم، برای یکصدمین سال میلاد امام خمینی رهبر کبیر انقلاب اسلامی، ویژه نامه ای را منتشر نمود که دامنه هم یکی از مقالات تخصصی آن را نوشته بود و در همان سال به چاپ رسیده بود. موضوع من در آن ویژه نامه «نگاهی به دیدگاه های سیاسی امام خمینی در دورۀ اقامت در فرانسه» بود که در ص 173 تا 199 فصلنامه درج شده است. یک نکته از آن مقاله ام در ص 188 را می آورم: امام اعلام می کنند: سیاست ما همیشه بر مبنای آزادی، استقلال و حفظ منافع مردم است. و با قاطعیت تضمین می دهند «این اصل را هرگز فدای چیزی نمی کنیم.»

عکس ویژنامۀ اندیشه های امام خمینی رهبر کبیر انقلاب اسلامی

    

مقاله ی شمارۀ 5 فصلنامه از دامنه، و مقالۀ دامنه در فصلنامه

سوابق پژوهشی دامنه

اینجا : (اندیشه سیاسی امام در فرانسه) اینجا : (گوگل سرچ)  اینجا : (مستندات قرآنی اندیشه امام خمینی)

نگاهى به دیدگاههاى سیاسى امام خمینى (در دورۀ اقامت در فرانسه: اندیشه سیاسی امام در فرانسه: اشاره: فلسفه سیاسى انقلاب اسلامى ایران, با فلسفه سیاسى امام (س) پیوندى ناگسستنى دارد; چرا که اصول و آئین سیاسى اش بر آرإ و اندیشه هاى امام مبتنى است. قوام این نظام سیاسى به دوام اندیشه هاى سیاسى امام بازمى گردد . اینکه گفته مى شود;این انقلاب, بى نام خمینى در هیچ کجاى جهان شناخته شده نمى باشد(1) ,به این دلیل است که محتواى این انقلاب, اندیشه هاى اصیل و محکم امام است. بدین جهت, هرگاه محصول بنیادین این انقلاب (که به رهبرى امام خمینى(س) به پیروزى رسیده است; یعنى جمهورى اسلامى, از خصوصیات و ویژگیهاى اصلى و ماهیتى اش جدا گردد, در آن صورت, انقلاب از محتواى ذاتى و اساسى اش تهى شده است.

براى اینکه معیار درست و واقعى داشته باشیم و از طریق آن, به سنجش و تطبیق بپردازیم, صحیح ترین راه و منطقى ترین روش, بازخوانى و تدوین دقیق اندیشه هاى امام از بدو تا ختم است. در یک نگاه کلى, اصول و آئین زیر, (2) نماد اساسى فلسفه سیاسى امام است; که به نحوى محتواى بنیادین انقلاب اسلامى و چارچوب عملى سیستم سیاسى - جمهورى اسلامى نیز به شمار مى رود:

1- حاکمیت قوانین الهى

2- حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش و نقش بنیادین آنان در تمام امور کشور(از رهبرى تا دهدارى)

3- رهبرى فقیه عادل و عالم4- اصل خدمت نه ریاست و سلطه5- ابتنإ و اتکاى نظام سیاسى اسلامى به رإى مردم

6- لغو هرگونه امتیاز, انحصار و اشراف

7- نفى هرگونه استبداد, زور و دیکتاتورى

8- آزادى به عالى ترین و طبیعى ترین شکل

9- منع هر گونه شخصیت محورى و بت سازى

10- رعایت حقوق همه مردم

11- نظارت مردم در تمام مراحل سیاسى و حضور واقعى مردم در تمام صحنه ها

12- تإکید بر اصل انتخاب و میزان بودن رإى مردم

13- عدالت اجتماعى

14- نفى و مقابله هرگونه سلطه طلبى و سلطه پذیرى در بعد خارجى و داخلى

15- مبارزه با ظلم و ستم و استکبار

16- تإکید برشناختن و شناساندن اسلام ناب محمدى (ص) و رد هرگونه تحجر, مقدس مآبى و نفى اسلام آمریکایى

17- وحدت میان همه نسلها و قشرها و فرق; خصوصا دو مرکز مهم دانشگاه و حوزه.

بدین لحاظ, فراموش نکردن و زیر پانگذاشتن اندیشه هاى مترقى, نجات بخش و معزانه امام خمینى(س) یکى از شرایط مهم حفظ نظام سیاسى مستقر و پاسبانى از محتواى واقعى و حقیقى آن است. بازخوانى و قرائت همراه با تإنى اندیشه هاى سیاسى امام, که در طول اقامتشان در فرانسه مطرح شده است, از اولویت بیشترى برخوردار است. به دلایل مختلف, تبیین نظریات ایشان در این دوره, مهم است; اول اینکه, اصلى ترین آراى سیاسى و غایت اصلى فلسفه سیاسى اش در این دوره مطرح و در دوره هاى بعد تکمیل شده است.

دوم آنکه, این دوره از اندیشه هاى امام دو خصوصیت منحصر به فرد دارد; یکى, ارائه دلایل سیاسى براى نفى رژیم سلطنتى و دیکتاتورى; دوم, بیان آرإ و نظریات سیاسى براى استقرار نظام سیاسى اسلامى و ترسیم سلوک و غایت آن.

سوم اینکه, اندیشه هاى امام را قبل از استقرار حکومت جدید و کسب قدرت سیاسى مى نمایاند و لذا به خوبى نشان مى دهد که امام به عنوان رهبر مردم ایران, چه اهداف و غایاتى براى استقرار یک نظام سیاسى جدید و انحلال رژیم استبدادى شاه دارد.

چهارم اینکه, امام در این دوره چهار ماهه (14 مهر 57 تا 11 بهمن 57) (3) برخلاف دوره هاى قبل و بعد از آن, مورد پرسش خبرنگاران مختلف جهان واقع شدند و به مهمترین سوالات سیاسى و حساس ترین مفاهیم سیاسى پاسخ دادند. (113 مصاحبه مطبوعاتى, به جز پیامهاى مکتوب و سخنرانیها)(4)

نگارنده این مقاله, عزم آن دارد تا خلاصه و فشرده اندیشه هاى امام دراین دوره پرالتهاب و بحرانى را مورد بررسى قراردهد. براى رعایت دقت و تإمل لازم و تدوین صحیح و عملى, تمام آرإ و نظریات امام اعم از مصاحبه ها, اعلامیه ها, پیامها, سخنرانیها و نیز اغلب حوادث و تحلیلهاى این ایام را مطالعه و فیش بردارى نموده و در نهایت آن را در 10 فصل تدوین کرده است و اینک خلاصه آن را به صورت زیر ارائه مى نماید. (5)

مهمترین مفاهیم و مسائلى که امام در پاریس مطرح نمودند, شامل موارد زیر است: (6)

1- نقد و نفى نظام سلطنتى

2- قرائت و تفسیر امام از اسلام به عنوان دین دنیا و آخرت

3- ابعاد نهضت اسلامى ایران

4- غایات و خواسته هاى انقلاب اسلامى

5- ماهیت و خصوصیات حکومت اسلامى

6- حق حاکمیت مردم

7- آزادى

8- نقش امام و روحانیون در حکومت اسلامى.

در اینجا به موارد مذکور مى پردازیم.

اول - نقد و نفى نظام سلطنتى : هر چند امام, برچیده شدن ((نظام شاهنشاهى)) و ((سلطنتى)) را در دوران حضور خود در نجف و قبل از آن در ایران, مطرح نموده و بر آن تإکید مى کردند; ولى در این ایام بیشتر و قاطعتر بر آن پاى مى فشارند. اگر در سال 49 صلاح مى دیدند تا جمله نفى سلطنت را از پیام خود به حجاج بیت الله الحرام حذف بکنند, (7) اینک در اوج مبارزه, بر نظریه سیاسى اش به عنوان آئین مبارزه تإکید مى کنند. نه تنها بر نفى رژیم سلطنتى تاکید مى کنند; بلکه به نقد دیدگاهى مى پردازند که به انحاى مختلف فقهى یا سیاسى معتقد به حفظ سلطنت و رعایت قانون اساسى و اجراى مشروطیت هستند:

((موافقت با نظام شاهنشاهى چه به صراحت و چه به وسیله طرحى که لازمه اش بقاى آن است, خیانت به اسلام و قرآن کریم و مسلمین و ایران است و هر کس با هر اسم با آن موافقت نشان دهد مطرود و اجتناب از آن لازم است.))(8)

لذا در پاسخ به نامه آیت الله مرعشى با صراحت مى نویسند : ((ما همه موظف هستیم که از پا ننشینیم تا سقوط سلسله بى حیثیت پهلوى.)) (9) 

استدلال امام این است که سلطنت, مساوى ((استبداد و قلدرى)) است و لذا حکومتى عادلانه نیست: ((اصل سلطنت هم از اول یک چیز سهل بود. از اول معنا نداشته است... سلطنت مساوى با استبداد و قلدرى و دیکتاتورى است.)) (10) از نظر امام, رژیم سلطنت, هم در اساس با فلسفه سیاسى اسلام در تضاد است وهم از حیث عملکرد و رفتارها مخالف آئین انسانیت و سیاست است. لذا مى گویند:

((اگر کسى در این مطلب (11) موافقت با ما نکند, این سوء نیت دارد. یا آدم نفهمى است, جاهلى است... کدام ملت مى تواند این مطلب را قبول بکند ؟ خیر,ایشان (12) باید بروند, این سلسله باید منقرض بشود.))(13)

امام در پاسخ به سوال روزنامه الهدف لبنان و رادیوى اتریش مبنى بر اینکه رژیم شاه تصمیم دارد قانون اساسى را با شریعت اسلام متناسب و تعدیل کند, بنیادىترین نظریه اش را در مورد اصل سلطنت مطرح مى سازد: ((اینها دروغ است. اگر راست مى گویند; اول چیزى که در قانون اساسى مخالف با اسلام است, سلطنت شاه و اصل رژیم سلطنتى است.)) (14) پس در نگاه امام, رژیم اصلاح و متناسب با شریعت نخواهد شد, مگر آنکه سلطنت و پادشاهى از سیستم سیاسى حذف گردد.

یکى دیگر از دلایل اصلى مخالفت امام با اصل سلطنت و نظام سلطانى و شاهى, این است که این نوع نظام سیاسى به ((آراى ملت)) اتکا ندارد : ((من مخالف اصل سلطنت و رژیم شاهنشاهى ایران هستم به دلیل اینکه اساسا سلطنت نوع حکومتى است که متکى به آراى ملت نیست.)) (15) در فلسفه سیاسى امام, حکومتى که رإى مردم و حق انتخاب آنان را نادیده بگیرد, حکومت نامشروع است و حکومت محمدرضا پهلوى چنین حکومتى بود. امام خواستار حکومتى بود که در سایه آن, مولفه هاى اصلى و اساسى فلسفه سیاسى اش تجلى یابد:

((خاندان پهلوى... که با دیکتاتورى بر ایران حکومت مى کنند... هرگونه فریاد آزادى خواهى و اعتراض به دیکتاتورى را با سرنیزه خاموش کرده اند... آزادى به تمام معنا از مردم سلب شده است. هیچ گاه مردم حق انتخاب نداشته اند... گویندگان و نویسندگان یا کشته شده اند و یا زندانى هستند و یا ممنوع از گفتن و نوشتن. مطبوعات را از نوشتن حقایق محروم کرده اند و در یک کلمه تمامى مبانى بنیادى و دموکراسى را نابود کرده اند... ما که خواستار حکومت اسلامى هستیم, در سایه آن, به همه این جنایتها و خیانتها پایان داده مى شود.)) (16)

با این تلقى, امام با قاطعیت مى گویند : ((رژیم سلطنتى... خلاف حقوق بشر است... رژیم سلطنتى فاسد است همه اش)). (17) 

از نظر امام, سلطنت پدیده اى ((مزخرف)) است; چرا که در آن ((یک آدم, سلطان بر یک مردم)) است که هیچ اختیارى ندارند; (18) به همین جهت ((ملت ایران)) با آن مخالف است; ((زیرا رژیمى است تحمیلى که هرگز متکى به آراى ملت نبوده...و خود را موظف به تإمین هدفها و خواسته هاى مردم نمى داند)) (19) و در نگاه امام, چنین حکومتى اولا; طاغوتى است و ثانیا; اطاعت از آن, حرام است. (20) اندیشه جایگزین امام این است که ((باید اختیار دست مردم باشد.)); (21) لذا ((هر اجتماعى, حق اولى اش این است که خودش انتخاب بکند یک چیزى را که راجع به مقدرات مملکت خودش است.)) (22) امام معتقد است با روى کار آمدن رضاخان رژیم پهلوى ((سه اصل اسلامى در امر حکومت)) را پایمال نمود : ((اول; لزوم عدالت در حاکم اسلامى و دوم; اصل آزادى مسلمین در رإى به حاکم و تعیین سرنوشت خود و سوم; اصل استقلال کشور اسلامى از دخالت اجانب و تسلط آنها به مقدرات مسلمین.)) (23) 

نکته اساسى این است که امام, اندیشه سیاسى اش را در فضایى مصلحتى مطرح نمى کردند تا از آن بهره بردارى سیاسى بکنند. یکى از خصوصیات مهم امام, این بود که هرگز در چنگ رویدادها نبودند; بلکه رویدادها در مهار او بود. از این رو, وقتى به قدرت هم مى رسند(یعنى مردم مى خواهند تا ایشان محور نظام باشند), باز هم با همان شدت و علاقه مى گویند : ((هرگز اجازه ندهید که عده اى معدود چون گذشته تلخ استبداد بر شما حکومت کنند, اصل دموکراسى اسلامى[ را]فراموش نکنید.));(24) چرا که از مولفه هاى بنیادین فلسفه سیاسى امام این است که حکومت با زور و سرنیزه ممکن نیست; ((فتح قلوب)) مهم است. (25) 

دوم - قرائت و تفسیر امام از اسلام : از اسلام (= قرآن و سنت) قرائت ها و تفاسیر گوناگونى شده و مى شود. قرائت امام از اسلام, قرائتى ویژه و مبتنى بر دو متغیر زمان و مکان است; به طورى که در میان علما و دانشمندان و فقها, همانند کمى دارد و اغلب نیز بى مانند است. در دوره مبارزه براى استقرار یک نظام اسلامى, تفسیر امام از اسلام, دو ویژگى منحصر به فرد دارد : یکى مقابله جدى با تحجر و کژاندیشى و عقل ستیزى; دوم, تبیین دین اسلام به عنوان مکتبى جامع و داراى مبانى حکومتى و سیاسى است که محصول مهم هر دو ویژگى, یک چیز باارزش و به شدت مورد نیاز جوامع مسلمین بود; یعنى تلفیق دین و سیاست, و این, کار کوچکى نبود. (26) در عصرى که تبلیغ این بود که (( هدف اساس مذهب, جلوگیرى از کشتار اغنیا به دست تهیدستان و فقراست)) و ((مردم جهان سوم براى مبارزه با امپریالیسم غرب, باید دین خود را کنار بگذارند.)) (27) و دین را ((افیون اجتماع)) تإویل کردند و نیز در دوره اى که غربیها به دلایل عملکرد خشن و غیرعقلانى اصحاب کلیسا, تن به لیبرالیسم و سکولارسیم داده بودند و در درون حوزه هاى علمیه و جامعه مسلمین, کسى براى احیا و استقرار حکومت اسلامى پیشقدم نمى شد و ترجیح مى داد تا این درآموزه هاى فردى خلاصه شود; امام, یک تنه به میدان نظر و عمل آمدند و فهم و آموزه هاى مترقى و عزیزانه خود را از دین اسلام, ارائه کردند. آموزه هایى که بى آن, امکان تئورى پردازى سیاسى وجود نداشت. درک و فهم امام از دین, در عمیق ترین توصیف این است که اولا; ((عزیزانه)) (28) است و ثانیا; ((ذلت ستیز)) است. به اوج سخن امام در رابطه با اسلام و نجات آن از دامن ذلتها و خواریها و انحطاطات توجه کنید: 

((این معنا را که کسى بگوید اسلام به زندگى چه کار دارد, این جنگ با اسلام است. این نشناختن اسلام است. اسلام به سیاست چه کار دارد؟! این جنگ با اسلام است. ))(29)

در حقیقت, امام با این بیان, جنگ دوگانه اى را آغاز کرده و آن را تا استقرار نظام اسلامى و حتى تا پایان عمرش (14 خرداد 68) ادامه دادند: یکى; جنگ با حکومت طاغوتى و غیرالهى و غیرمردمى. دوم; جنگ با کسانى که به قول امام با ادعاى دین به سیاست کارى ندارد, جنگ با اسلام را شروع کرده بودند. 

امام اعتقاد داشتند که ((اسلام تز دارد, برنامه دارد... براى حکومت اسلامى دستور دارد, براى تشکیلاتش دستور دارد... براى تحرک جامعه دستور دارد.)) (30) امام با صراحت مى گویند : ((این غفلت کردن از اسلام بود که اسلام را به یک ورق شناخته بودند... این دو طائفه (31) اسلام را به تمام معنا نشناختند که اسلام چى است. اسلام, نه دعوتش به خصوص معنویات است و نه دعوتش, به خصوص مادیات است; هر دو را دارد. یعنى اسلام و قرآن کریم آمده است که انسان را به همه ابعادى که انسان دارد, بسازند او را, تربیت کنند او را.)) (32) به همین دلیل نوید; مى دهد: ((آن رژیمى که ما مى خواهیم تإسیس کنیم, یک همچو رژیمى است)) (33) یعنى: ((اسلام, اسلامى است که در آن ((دموکراسى مندرج است و مردم آزادند)) (34) و لذا ((والله اسلام, تمامش سیاست است)), از شعارهاى محورى امام مى شود : 

((والله اسلام, تمامش سیاست است, اسلام را بد معرفى کرده اند, سیاست مدن از اسلام سرچشمه مى گیرد. من از آن آخوندها نیستم که در اینجا بنشینم و تسبیح دست بگیرم, من پاپ نیستم که فقط روزهاى یکشنبه مراسمى انجام دهم و بقیه اوقات براى خودم سلطانى باشم و به امور دیگر, کارى نداشته باشم.... (35) دعا و زیارت یک باب از ابواب اسلام است; لکن سیاست دارد اسلام, اداره مملکتى دارد اسلام...(36) مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است...(37) اسلام دین سیاست است قبل از این که این معنویات باشد. )) (38) 

یکى دیگر از مبانى اسلامى امام, این است که خاستگاه اسلام را ((ضعفا)) و پابرهنه ها و محرومین مى داند که هم بر تمام اغنیا برترى دارند و هم به لحاظ کیفى بر آنها امتیاز: ((اسلام از توى ضعفا پیدا شده است. از اغنیا که پیدا نشده است. از این گداهاى مدینه و مکه اسلام پیدا شده. از این بیچاره ها و ضعیفها اسلام, پیدا شده است.)) (39) جنگ فقر و غنا یکى از اصول سیاسى امام است که در اواخر عمرشان مطرح ساختند. امام همواره تإکید داشتند که حکومت براى محرومان است و لذا همواره از مسوولان نظام مى خواستند که پیوند خود را با ملت و ضعفا و محرومان قوىتر کنند; چرا که در نگاه ایشان هر گاه: ((قوه علما از قوه ملت جدا شد, دیگر نمى توانند یک کارى انجام بدهند.)) (40) بدین لحاظ, اسلام امام, اسلام ((آزادى و استقلال است.)) (41) اسلام او ((دینى است که همه کس به حقوق خودش مى رسد و مراعات همه حقوق را مى کند. )); (42) لذا به صراحت اعلان مى کند: ((با اسلام مى توانید آزاد باشید. قرآن شما را آزاد قرار داده است.)) (43) 

قرائت دینى امام, اثرات فراوانى داشت و باعث تحول عمیق در جهان اسلام و حوزه هاى علوم دینى شد; به طورى که هم بنیاد یک رژیم غیرالهى و غیرمردمى را ویران ساخت و هم بنیان یک نظام سیاسى جدید را استوار نمود. و این, کم تحولى نبود. یعنى اندیشه سیاسى اى که, براى اولین بار در حوزه اسلامى تبدیل به آئین مبارزه و استقرار نظام حکومتى شد و دوام و بقاى آن نیز منوط به حفظ هم نظام و هم آراى امام گردید. 

سوم - ابعاد نهضت اسلامى ایران : امام بر آن بودند که اولا; این انقلاب مردمى است و به ((همه ملت)) مربوط است و ثانیا; ((دست غیب الهى)) آن را به پیروزى رسانید. مطابق این دیدگاه, امام هیچ گاه مصادره به مطلوب نمى کردند و انقلاب را به یک گروه خاص حتى روحانیان اختصاص نمى دادند و آن را نه در وجه مبارزه تا پیروزى و نه در وجه حکومت و مسوولیت, در انحصار هیچ صنف و گروه و قشرى در نمىآوردند; زیرا امام از اعماق درونش بر این باور بود که: ((همه ابعاد این قیام, همه قشرها را گرفته است. اختصاص به یک دسته اى... ندارد... این یک دست غیب الهى است[ که] مردم را با هم مجتمع[ کرده است].)) (44) 

امام ((همه اقشار)) را مبدع این قیام مى دانستند و لذا, مى گفتند; هر کس مدعى شود این انقلاب مال من است, ((غلط)) مى گوید:

((این نهضت... از متن ملت جوشیده و بیرون آمده, نمى تواند کسى بگوید که مال من است. هیچ کس حق ندارد, غلط است که بگوید که مال این است. مال این. هیچ دستى نمى تواند این جور یک ملتى را تغییر دهد. خداست که این کار - کرده... هیچ نمى شود گفت روحانیون این کار را کرده اند, نمى شود گفت مردم بازار این کار[راانجام داده اند]خیر, دست خداست و از متن ملت جوشیده است.)) (45)

احتجاج امام این است که مى گفتند : ((الان از علماى ما چقدر حبس اند. از علما, از روشنفکرها, از دکترها, مهندسین, از محصلین, از بازاریها, همه طبقات الان در حبس اند.)); یعنى اینکه این واقعیت, نشان مى دهد که همه گروهها و طبقات در این انقلاب سهیم بودند و هستند. و لذا این تلقى امام با اندیشه کسانى که مى خواهند ثابت کنند انقلاب را یک قشر, یک گروه یا یک نسل انجام داده است, در تضاد و تباین است. 

چهارم - غایات و خواسته هاى انقلاب اسلامى : امام دو روز پس از ورود به پاریس, خواسته هاى مقدماتى ملت را در پیامش به طلاب, دانشجویان و دانشآموزان سراسر کشور این گونه بر مى شمارد: ((رسیدن به سعادت)), ((آزادى)), ((استقلال)), ((حکومت عدل اسلامى)), ((عدالت حقیقى)) و ((برخوردارى از نعمت هاى الهى)). (46) در پیامى دیگر, امام این گونه تإکید مى کنند: ((در این نهضت مقدس, تشکیل حکومت اسلامى سرلوحه اهداف آن است و ضمانت از آزادى و استقلال از ثمرات آن.)) (47) در حقیقت, امام بر شعار عمومى و اساسى مردم صحه گذاشتند که فریاد بر مىآوردند : استقلال, آزادى, جمهورى اسلامى.

زمانى که رژیم در سراشیبى سقوط قرار مى گیرد و دولت نظامى ازهارى قدرت را در دست مى گیرد, امام در پیامى به ملت ایران غایت اصلى انقلاب مردم را بیان نموده و بار دیگر, مولفه اصلى فلسفه سیاسى خود و انقلاب ایران را مشخص و آشکار مى نمایند : ((هدف همان است که در سخنرانیها و اعلامیه هاى خود ذکر نموده ام : 

الف - سرنگونى سلطنت پهلوى و رژیم منحوس شاهنشاهى. ب - به پاداشتن حکومت جمهورى اسلامى مبتنى بر ضوابط اسلام, متکى بر آراى ملت.)) (48)

همچنین در نگاه امام, ((رهایى مردم از قید و بند استعمار و استبداد)) (49) نیز جزء اهداف مبارزه بوده است.

((همه با هم حق خواستید, حق خودتان را خواستید, آزادى خواستید, استقلال خواستید, جمهورى اسلامى خواستید, به حمدالله آزادى براى شما حاصل است. الان از هیچ کس نمى ترسید; ولى باید از خودمان بترسیم, باید از خدا بترسیم.)) (50) 

پنجم - ماهیت و خصوصیات حکومت اسلامى : همان طور که گذشت, فلسفه حکومت در اسلام از نظر امام ((خدمتگزارى)) است نه ریاست و سلطه و استیلا. امام بارها و بارها بر این اصل تإکید نمودند. آن هنگام که عازم پاریس بودند نیز بر این نکته اشاره کردند که: ((فعلا عازم پاریس شدم تا با تمام مشکلات به وظیفه دینى خود که خدمت به کشور اسلامى است و مردم محروم وطنى است, موفق گردم.))(51) زیرا از نظر امام, همه ما خدمتگزار این مردم و وطن خودمان هستیم. (52) 

ماهیت حکومت اسلامى از نظر امام, ((نفى زور و سرنیزه)) و مبارزه با آن است: ((با سر نیزه نمى شود یک ملتى را... خاموش کنند و بگویند که شما باید در حال اختناق تا آخر باشید. این موقتى مى شود; اما دائمى نمى شود.)); (53) لذا از نظر امام, حکومت اسلامى نمى تواند با زور و سرنیزه توإم باشد. با این نگرش, امام پس از پیروزى انقلاب بلافاصله به مردم اعلام مى کند: 

((هرگز اجازه ندهید که عده اى معدود چون گذشته تلخ استبداد بر شما حکومت کنند. )) (54) 

و بلافاصله تإکید مى کنند که : 

((اصل دموکراسى را فراموش نکنید.)) (55) 

حکومت مطلوب امام, حکومتى است که مردم در آن حق و توان برکنارى بالاترین مقام حکومت; یعنى رهبر را دارند. در نگاه امام هر گاه حاکم, شرایط لازم اسلامى را براى رهبرى نداشت, ((معزول مى شود)) و ((ملت هم باید او را کنار بگذارند.)) (56) به قول امام, مثل دوره سلطنت و شاه نیست که همه مردم از او بترسند و او نیز خوف این را نداشته باشد که عزلش مى کنند; چون عزلى در کار نیست و او هر چه دلش خواست انجام مى دهد;(57) بلکه مردم در این نوع حکومت بازیگر واقعى اند هم حاکم و تمام مسوولان را برمى گزینند و هم مى توانند در موقع لازم آنان را عزل نمایند: 

((آنکه ما مى خواهیم, یک حکومت عادلى و یک رژیم عادلى و یک هیات حاکمه عادلى که مورد اطمینان جامعه باشد و براى جامعه خدمت کند.)) (58) و ((در حکومت اسلامى.. . عدالت است));(59) ((مثل حکومت شاه نیست تا وقتى یک چیزى مردم علیه حکومت گفتند, عده اى را بکشند.)); (60) ((ما رژیمى مى خواهیم که رژیم عدالت باشد. ))(61)

امام در تعریف و توصیف جمهورى اسلامى و حکومت دینى مى گویند : ((رژیم اسلامى با استبداد جمع نمى شود. آن رژیمهاى جمهورى هم که استبدادى هستند در اسم جمهورى هستند, در محتوا سلطنتى هستند.)) (62) یکى از وجوه تمیز حکومت اسلامى در اندیشه امام, ((عدم استبداد)) است. اصولا استبداد خصلتى است که هر گاه بروز کند, اسلامى بودن حکومت حتى حکومت مبتنى بر قواعد الهى را با حضور عالمان دین, از میان مى برد. امام در مورد ماهیت حکومت آینده مى گویند:

((با قیام انقلابى ملت, شاه خواهد رفت و حکومت و دموکراسى و جمهورى اسلامى برقرار مى شود. و در این جمهورى, یک مجلس ملى مرکب از منتخبین واقعى مردم, امور مملکت را اداره خواهند کرد. حقوق مردم خصوصا اقلیتهاى مذهبى محترم بوده و رعایت خواهد شد... نه به کسى ظلم مى کنیم و نه زیر بار ظلم مى رویم.)) (63)

همچنین امام در وصف جمهورى اسلامى مى گویند: 

((در جمهورى اسلامى, زمامداران مردم نمى توانند با سوء استفاده از مقام, ثروت اندوزى کنند و یا در زندگى روزانه, امتیازى براى خود قایل شوند. باید ضوابط اسلامى را در جامعه و در همه سطوح به دقت رعایت کنند... دقیقا باید به آراى عمومى در همه جا احترام بگذارند... مطبوعات در نشر همه حقایق و واقعیات آزادند. هر گونه اجتماعات و احزاب از طرف مردم در صورتى که مصالح مردم را به خطر نیندازند آزادند.)) (64) 

امام به نقش مردم در حکومت اسلامى اشاره مى کنند و از آن, به عنوان یکى از اساسى ترین مولفه جمهورى اسلامى یاد مى کنند:

((ماخواهان استقرار یک جمهورى اسلامى هستیم و آن حکومتى است متکى به آراى عمومى. شکل نهایى حکومت با توجه به شرایط و مقتضیان کنونى جامعه ما توسط خود مردم تعیین خواهد شد.)) (65) امام گامى فراتر از غرب مى نهند و مى گویند: ((آن دموکراسى که ما مى خواهیم به وجود آوریم, در غرب وجود ندارد.)); (66) زیرا در نظر امام: ((دموکراسى اسلام, کاملتر از دموکراسى غرب است.)) (67)

از نظر امام, ((جامعه آینده ایران)) ((جامعه آزادى)) خواهد بود که ((همه نهادهاى فشار و اختناق)) را از میان خواهد برد.

((انسان که امروز در نظام پلیسى از فعالیتهاى فکرى و آزادى در کار مردم شده است, تمامى اسباب ترقى واقعى و ابتکار را به دست خواهد آورد. جامعه فردا جامعه اى ارزیاب و منتقد خواهد بود که در آن تمامى مردم در رهبرى امور خویش شرکت خواهند جست.))(68)

اوج نقش مردم در فلسفه امام, این نکته است که در اواخر عمرشان در جواب نامه آیه الله مشکینى نوشتند : 

((اگر مردم به خبرگان رإى دادند تا مجتهد عادلى را براى رهبرى حکومتشان تعیین کنند, وقتى آنهاهم فردى را تعیین کردند تا رهبرى را به عهده بگیرد, قهرااو مورد قبول مردم است. در این صورت او ولى منتخب مردم مى شود و حکمش نافذ است.)) (69)

زیرا در فلسفه سیاسى امام امت(س), ((حکومت اسلامى, حکومتى است که اولا صددرصد متکى به آراى ملت است, به شیوه اى که هر فرد ایرانى احساس کند با رإى خود, سرنوشت خود و کشور خود را مى سازد.)); (70) ((حکومتى که کوچکترین فرد ایرانى بتواند آزادانه و بدون وجود کمترین خطر از بالاترین مقام حکومتى انتقاد کند و از او در مورد اعمالش توضیح بخواهد.)) (71) و لذا از نظر امام, ((کسانى باید ایران را رهبرى کنند که کاردان و امین و صددرصد مورد اعتماد ملت و متکى به آراى آنها باشند و شایستگى آنها را ملت بر حسب ضوابط اسلامى احراز کرده باشد.)) (72) 

رضایت و پذیرش و اعتماد مردم یکى از اصول اساسى فلسفه سیاسى امام است. ((میزان رإى ملت است)), یکى از غرورانگیزترین و کاربردىترین آراى سیاسى و حکومتى امام است. رإى مردم نه تنها از مبانى سیاسى امام براى نهادینه کردن و مشروعیت بخشیدن موسسات مدنى است; بلکه نافذ در بسیارى از امور دیگر هم هست :

((هر فردى از افراد ملت حق دارد که مستقیما در برابر سایرین, زمامدار مسلمین را استیضاح کند و به او انتقاد کند و او باید جواب قانع کننده دهد و در غیر این صورت, اگر به خلاف وظایف اسلامى خود عمل کرده باشد, خود به خود از مقام زمامدارى معزول است.)); (73)

چراکه از نظر امام, (( حکومت باید مسوول باشد پیش ملت.)) (74) به همین دلیل, امام به رخ جهانیان مى کشد که وقتى پیروز شدند, ((ان شإا... همه خواهند دید که انتخاب آزاد و مجلس سالم)) و ((حکومت اسلامى و دموکراسى حقیقى)) یعنى چه ؟)) 

ششم - حق حاکمیت مردم : در فلسفه سیاسى امام, حق حاکمیت مردم, حق آزادى بیان به کرات دیده مى شود. امام پنج روز پس از ورود به پاریس تإکید کردند: ((هر ملتى حق دارد خودش تعیین کند سرنوشت خود را. این از حقوق بشر است که در اعلامیه حقوق بشر هم هست.)) (75) و نیز تصریح نمودند: ((حق اولیه بشر است که[ بگوید] من مى خواهم آزاد باشم, من مى خواهم حرفم آزاد باشد.))(76) بنیادىترین اندیشه سیاسى امام در این جمله است که مى فرمایند: 

((ما فریادمان این است که باید این ملت هر چه دارد مال خودش باشد و خودش اداره خودش بکند.))(77) 

امام این حق را, حق مسلم مى داند که هیچ کس نمى تواند آن را انکار کند.(78) به همین دلیل امام صریحا مى گویند: ((باید این رژیم جاى خود را به رژیمى بسپارد که مبعوث ملت مسلمان باشد.)) (79) و امام خود از اولین کسانى هستند که به آراى خود پایبندى نشان دادند: ((من به واسطه اینکه ملت مرا قبول دارند, دولت تعیین مى کنم. )) (80) و نیز فرمودند: ((مردم چون خواست خود را در من مى دیدند, به من روى آوردند.)) (81) 

از نظر امام: ((هیچ گروه و شخصى نمى تواند با خواست ملت ایران مخالفت کند, چون ((تمام ایران گفته که ما شاه را نمى خواهیم.));(82) لذا از نگاه امام, نظر و رإى مردم ملاک و معیار عمل است. امام رإى ملت را هم در نفى رژیم شاه نافذ و معتبر مى دانستند و هم در تعیین حکومت جایگزین و هم در دوره استقرار و استمرار حکومت. براى هر کدام نمونه بین وجود دارد: اول; ((ملت او را نمى خواهد, او باید برود)) (83) ( اشاره به شاه), دوم; ((چون ملت, ملت مسلم است و ما را هم خدمتگزار خود مى داند, از این جهت حدس مى زنم به پیشنهاد ما رإى مى دهد.));(84) زیرا ((حکومت باید مبعوث ملت مسلمان باشد.))(85) سوم; اگر مردم به خبرگان رإى دادند و آنان رهبرى را برگزیدند قهرا او مورد قبول مردم است و ((در این صورت او ولى منتخب مردم مى شود و حکمش نافذ است.))(86) 

امام به صراحت مى فرمایند: 

((باید اختیار دست مردم باشد. این یک مساله عقلى (است ) هر عاقلى این مطلب را قبول دارد که مقدرات هر کس باید دست خودش باشد.))(87) 

و لذا خالصانه نوید مى دهند که : 

((ان شإالله اگر حکومت اسلامى به پا شود, همه امور بر طبق دلخواه ملت ان شإالله حاصل مى شود.))(88) 

و بلافاصله اثرات و خاصیت حاکمیت مردم بر سرنوشت خود را گوشزد مى نمایند: 

((اگر دولتها, دولتهاى ناشى از اراده ملت باشد, اینها نمى گذارند که شما این طور در ایران تصرف کنید و این طور هرج و مرج به بار بیاورید.))(89) 

با این منطق, امام مى گفت : ((شاه برود تا مردم سرنوشت خویش را به دست بگیرد. ));(90) زیرا ((ما به نیروى ملت اتکا داریم))(91) و به همین جهت ((شاه محکوم است به حسب حکم ملت.)) (92) و لذا در اندیشه امام: ((ملت همیشه بر کارهاى دولتى و حکومتى خود نظارت مى کند.))(93) و حکومت اسلامى ((متکى به ملت است)) و ((به تعیین و تصویب ملت است)) و ((اختیار به دست خود مردم است;(94) چرا که در اندیشه سیاسى امام, حکومتها باید ((تابع مردم باشند و براى مردم باشند, نه مردم براى حکومتها.))(95) 

هفتم ـ آزادى : آزادى از مفاهیم بغرنج در فلسفه سیاسى خصوصا فلسفه سیاسى مسلمانان است. تفاسیر مختلف باعث شده است تا آزادى به عنوان ((حق طبیعى)) و ((خدادادى)) تا سر حد کفر و یا حتى ((کفر در کفر)) کشیده شود.(96) اما امام آزادى را نه تنها مغایر با اسلام معرفى نکردند; بلکه آن را جزء شعارهاى اصلى و بنیادین انقلاب و جمهورى اسلامى قرار داده و اغلب از آن, به عنوان یک ارزش الهى یاد نمودند. امام از فقدان آزادى در رژیم پهلوى انتقاد مى کنند و مى گویند: ((در کجاى این مملکت ما آزادى هست ؟ آزادى قلم دارند مردم ؟ آزادى بیان دارند مردم ؟ کجا آزادى دارند که ایشان دم از آزادى مى زنند؟)) (97) امام از آزادى به عنوان یک ((حق اولیه)) و ((شرعى)) و ((قانونى)) یاد مى کنند: ((حق اولیه بشر است که [بگوید]من مى خواهم آزاد باشم.)) 

امام این سخن شاه را که گفته بود: ((مردم به آن حد نرسیده اند که به آنها آزادى بدهم)), بشدت مورد نقد و حمله قرار مى دهند و تاکید مى کنند که آزادى را خدا به مردم داده است نه اینکه شاه بخواهد به مردم آزادى بدهد یا ندهد. آزادى یک امر ((خدادادى)) است.(98) آزادى امام از نوع آزادى شاه نیست که به قول خودش به ملت اعطا کرده است : ((ما مى خواهیم آزاد باشیم نه مثل آزادیى که شاه به ما مى دهد. این آزادى که شاه به ما مى دهد, این براى خودش خوب است. براى عائله خودش خوب است, این جور آزادى.))(99) آزادى امام از مبانى اسلامى نشإت مى گیرد و کاملا فطرى و الهى است. امام مى گویند: 

((یکى از بنیادهاى اسلام, آزادى است. انسان واقعى ملت مسلمان فطرتا یک انسان آزاد شده است.))(100) 

مطابق این مبانى, امام اعلام مى کنند: ((سیاست ما همیشه بر مبناى آزادى, استقلال و حفظ منافع مردم)) خواهد بود و با قاطعیت تمام تضمین مى کنند که: ((این اصل را هرگز فداى چیزى نمى کنیم.));(101) چرا که نظر امام و ملت این بوده است که: ((یک رژیم بر پایه عدالت و دموکراسى حقیقى که ضامن آزادى و استقلال مملکت باشد; به وجود)) بیاورند.(102) در اندیشه امام ((ملت به حسب شرع آزاد است))(103) و لذا هر کس که جلوى آزادى را بگیرد و آن را از مردم سلب کند, ((مرتجع)) است.(104) امام در دوران حساس مبارزه, ملت را مطمئن مى سازند که شما مى توانید با این نهضت, ((آزادى براى خودتان تهیه کنید.))(105) و خود پیشاپیش, آرمان مردم را آزادى واقعى معرفى مى کنند:((مى خواهیم آزاد باشیم. مى خواهیم مطبوعاتمان آزاد باشد. مى خواهیم رادیو و آلات تبلیغمان آزاد باشد.))(106) و نیز مى فرمایند: ((یک ایران آزاد ما مى خواهیم));(107) ((یک ایرانى مى خواهیم که... خود ملت اداره کند مملکت را)).(108) از نظر امام, هر کسى که آزادى را از مردم سلب کند, جزء ((اراذل و پست)) است; (109) زیرا ((اول چیزى که براى انسان هست, آزادى در بیان است, آزادى در تعیین سرنوشت خودش)) (110) و ((هر بشرى نسبت به سرنوشت خویش آزاد است. ))(111) 

امام, آزادى را لازمه انسانیت مى دانند که مطابق اصل توحید باید با آزادى و حریت, عبودیت را فقط براى ذات اقدس حق تجربه کند. از نظر ایشان, هرگاه به اصل آزادى و حریت انسان خدشه اى وارد گردد, عبودیت غیرالهى ممکن و محقق خواهد شد. نظر مهم و بنیادى امام این است : 

((مطابق اصل توحید, انسان تنها در برابر ذات اقدس حق باید تسلیم باشد و از هیچ انسانى نباید اطاعت کند, مگر اینکه اطاعت او, اطاعت خدا باشد. براین اساس, هیچ انسانى هم حق ندارد انسانهایى دیگر را به تسلیم در برابر خود مجبور کند و ما از این اصل اعتقادى, اصل آزادى بشر را مىآموزیم که هیچ فردى حق ندارد انسانى و یا جامعه و ملتى را از آزادى محروم کند.))(112) 

بر اساس اندیشه فوق, انقیاد نوعى ذلت و تباهى براى انسان محسوب مى شود.

امام در مورد آزادى در نظام سیاسى اسلام معتقدند: ((در یک رژیم اسلامى, آزادى صریح و کامل خواهد بود. تنها آزادیهایى به ملت داده نخواهد شد که بر خلاف مصلحت مردم باشد.))(113) و ((ما مى خواهیم مملکتمان را آزاد کنیم, اختناق در مملکت ما نباشد)) و ((مى خواهیم شما آزاد باشید.));(114) زیرا از نظر امام, آزادى را قرآن ((توصیه کرده است.))(115) و در زمان ائمه و پیامبر نیز آزادى بوده و همه, حرفهایشان را مى زدند; لذا تإکید مى کنند ما ((حجت داریم)) و نباید از آزادى بترسیم.(116) با چنین رویکردى, امام از ملت مى خواهند مواظب باشند تا آزادى مخدوش و محدود نشود تا حرف شیاطین که مى گفتند, ایران قابلیت دموکراسى, عدالت, آزادى را ندارد, تحقق نیابد: 

((شیاطین مى خواهند منعکس کنند که ایران قابل دموکراسى نیست . ایران قابل عدالت نیست, ایران قابل آزادى نیست. باید اى برادران من نگذارید که این مسائل پیش بیاید و این گفتارهاى نامربوط گفته بشود.))(117) زیرا: ((ما براى حیات زیر سلطه غیر ارزش قائل نیستیم. ما ارزش حیات را به آزادى و استقلال مى دانیم))(118)براى اینکه: ((من از روزگار سیاه و اختناق و اسارت بیمناکم. ))(119) لذا: ((از ملت تقاضا دارم که نگذارند... آزادى که به دست آمده است, مبدل به اختناق بشود.))(120) 

امام در حساسترین مرحله انقلاب; یعنى برگزارى همه پرسى براى تإیید یا رد جمهورى اسلامى ایران خطاب به ملت مى گویند: ((شما همه آزادید به هرچه مى خواهید رإى بدهید. من خود به جمهورى اسلامى رإى مى دهم)); (121) ولى ((در هر صورت شما مختارید که آرى بگویید یا نه بگویید یا هرچه دلتان مى خواهد در ورقه بنویسید. )); (122) اما امام دو چیز را به مردم به صراحت مى گویند: یکى اینکه, اگر جمهورى اسلامى رإى بیاورد, ((نوید آزادى و استقلال)) خواهد داد و دوم اینکه به مردم قول مى دهند که ((در حکومت اسلامى, همه و همه آزادند, همه و همه به حقوق خودشان خواهند رسید.)) دلیل امام این است که ((در جمهوریت اسلام, تمام آزادیها)) وجود دارد و تإکید مى کنند; اسلام یک پایگاه آزادى و استقلال براى مردم خواهد بود. (123) و ((اسلام سرمنشإ همه آزادیها))(124) است. امام نه تنها به این مطالب مى پردازند; بلکه سالها قبل, از ایران به عنوان ((میهن بزرگ)) که ((مهد بزرگان و آزادى خواهان)) است یاد مى کنند.(125)

هشتم ـ نقش روحانیون در جمهورى اسلامى : در این دوره, دو علت باعث شده بود تا امام نقش خود و روحانیان را در جمهورى اسلامى صرفا هدایت و راهنمایى و ارشاد و نظارت بدانند. یکى اینکه, مخالفان انقلاب دائم تبلیغ مى کردند که وقتى حکومت اسلامى تإسیس شود فقط روحانیان ((پستها)) را اشغال مى کنند و نظام دیکتاتورى ((آخوندیسم)) پدید خواهند آورد. دوم اینکه, قصد امام این بود حتى در دوره تإسیس حکومت اسلامى هم, روحانیان و حوزه هاى علمیه مستقل باقى بماند تا بهتر و آزادتر بتوانند ((نظارت)) و ((هدایت)) را انجام دهند. امام در مورد نقش خود کرارا گفته اند: ((من در آینده همین نقشى که الان دارم خواهم داشت. نقش هدایت و راهنمایى و در صورتى که مصلحتى در کار باشد, اعلام مى کنم و اگر چنانچه خیانتکارى در کار باشد, با او مبارزه مى کنم.))(126) و در مورد سایر روحانیون نیز مى گویند: ((من و سایر روحانیون, در حکومت پستى را اشغال نمى کنیم; وظیفه روحانیون ارشاد دولتهاست.));(127) ((من چنین چیزى نگفته ام که روحانیون متکفل حکومت خواهند شد. روحانیون شغلشان چیز دیگر است; نظارت بر قوانین. البته برعهده روحانیون و هم ملت است));(128) اما ((من سمت هدایت را دارم)).(129) امام در عالیترین و رساترین بیان, هدف و نقش خود را در آینده مطرح مى سازند و مى گویند:((ما به خواست خداى تعالى در اولین زمان ممکن و لازم, برنامه هاى خود را اعلام خواهیم نمود; ولى این بدان معنا نیست که من زمام امور کشور را به دست بگیرم و هر روز نظیر دوران دیکتاتورى شاه, اصلى بسازم و على رغم خواست ملت به آنها تحمیل کنم. به عهده دولت و نمایندگان ملت است که در این امور تصمیم بگیرند. ))(130) این نگرش و آموزه امام, به این مولفه فلسفه سیاسى امام برمى گردد که وى, اتکا به آراى مردم را اصلى ترین و محکم ترین اصول خود اعلام کرده اند; بطورى که با روشنى تمام و با بیانى خاص مى گویند: ((ما بناى بر این نداریم که یک تحمیل بر ملتمان بکنیم. اسلام به ما اجازه نداده است, که دیکتاتورى بکنیم. ما تابع آراى ملت هستیم. ملت ما هر طور رإى داد, ما هم از آنها تبعیت مى کنیم. ما حق نداریم, خداى تعالى به ما حق نداده است, پیغمبر اسلام به ما حق نداده است که به ملتمان چیزى تحمیل کنیم.))(131) و در مقام بیان ضوابط حکومت اسلامى مى فرمایند:((اولا متکى به آراى ملت باشد; بگونه اى که تمامى آراى ملت در انتخاب فرد یا افرادى که باید مسوولیت و زمام امور را به دست بگیرند, شریک باشند. در این حکومت به طور قطع باید زمامداران دائما با نمایندگان ملت در تصمیم گیرىها مشورت کنند و اگر نمایندگان موافقت نکنند, نمى توانند به تنهایى تصمیم بگیرند)).(132)یکى از مهمترین ویژگیهاى حکومت امام این بوده است که در بدترین شرایط و بحرانى ترین وضعیت (تحرکات غیرانسانى و تروریستى گروههاى برانداز و نیز جنگ 8ساله عراق با ایران ) تإکید بر نقش, رإى و حضور حقیقى مردم داشتند و هیچ گاه خود را از مردم و قلوب آنان جدا نساختند و ذره اى در اغفال مردم تلاش نکردند. گواه ما تطبیق سمبلیک استقبال از امام در 12بهمن 57 و بدرقه او در 15خرداد 68 است که در هر دو واقعه تاریخى, میلیونها مردم حضور آگاهانه و عاشقانه داشتند. روحش شاد و راهش هموار و اندیشه اش مستدام باد. نهم ـ نتیجه گیرى : در پایان این مقاله, نتیجه اى که از مباحث سیاسى امام در چهار ماه قبل از پیروزى گرفته مى شود, ارائه مى گردد. لازم به ذکر است هر چند این نوشته به اختصار و ایجاز, اندیشه هاى امام در این دوره حساس و پرحادثه را به تدوین و نظم کشانده; اما تصریح مى شود که امهات آن را فروگذار نکرده است . لذا نتیجه اى که از آن ارائه مى شود, محصول دقیق مباحث سیاسى امام خواهدبود.1ـ امام نه تنها با رژیم سلطنتى به عنوان یک نظام غیرمشروع, طاغوتى و ضد مردمى و غیرقابل قبول و تحمل, مبارزه مى کنند; بلکه در طول این مدت اندیشه هاى کسانى را که به نحوى خواستار حفظ سلطنت منهاى حکومت هستند نیز مورد نقد قرار مى دهند. 2ـ امام با نفى و نقد رژیم سلطنتى, بدیل محکم و همه پسندى تحت عنوان ((جمهورى اسلامى)) به عنوان نظامى الهى ـ مردمى ارائه مى نمایند. سلوک و ضوابط بنیادین نظام سیاسى امام متصف به قوانین اسلام و متکى به آراى مردم, در تمام مراحل و مراکز است. 3ـ امام در طول این مدت, به انحاى مختلف و با روشهاى گوناگون سعى مى کنند تا تلقى و تفسیر دقیقى از اسلام ارائه نمایند. مهمترین اندیشه امام در این وادى, معرفى اسلام به عنوان یک مکتب سیاسى و عبادى است که هم به دنیاى انسانها نظر دارد و هم به آخرتشان. این اندیشه امام, کارکردى دوگانه داشت; یکى, مبارزه با کسانى که هیچ بهره اى از اسلام نداشتند و با حکومت آن مخالف بودند, دوم مبارزه با جریان یا اشخاصى که دم از اسلام و دین مى زدند, ولى ترجیح مى دادند که دین از سیاست جدا باشد. 4ـ نتیجه چهارمى که از مباحث سیاسى امام حاصل مى شود, این است که این رهبر الهى و مردم گرا, انقلاب و قیام را در انحصار هیچ صنف و گروهى قرار نمى دادند. احتجاج ایشان این بود که همه ملت به پا خاسته و نهضت از متن تمامى ملت جوشیده است.5 ـ امام غایات و خواسته هاى اساسى و بنیادین این نهضت را در واقعى ترین شکل و آرمانى ترین حالت, در این مى دانستند که بااین انقلاب و تإسیس نظام جمهورى اسلامى, ((سعادت)),((عدالت)),((آزادى )),((استقلال)),((برخوردارى از نعم الهى)),((رهایى از تمام قیود استعمارى و استبدادى)) محقق خواهد شد. و امام این اهداف را در رعایت الگوى سیاسى ((جمهورى اسلامى مبتنى بر ضوابط اسلام و متکى بر آراى ملت)) متصور مى دانستند. 6ـ ماهیت این نظام سیاسى در نگاه امام عبارت بوده است از : خدمتگزارى, دموکراسى, عدالت حقیقى, مسوولیت حکومت در برابر ملت, رضایت و پذیرش مردمى. همه اینها از نظر امام در صورتى حفظ مى شود که قاعده سیاسى, ابتناى نظام به قوانین اسلام و اتکاى حکومت به آراى مردم در جریان مستمر باشد. 7 ـ از نظر امام, در حکومت اسلامى حق حاکمیت و تعیین سرنوشت از آن مردم است و نهادهاى مدنى و مسوولیتهاى سیاسى با نظر و رإى مردم مشروعیت مى گیرد. مطابق آراى امام, همه کس و همه چیز در نظام سیاسى اسلام و جمهورى اسلامى ایران, تابع مردم است و هیچ زور و تحمیلى نباید به وجود بیاید. امام بارها مطرح نمودند که حکومت مبعوث مردم است و حاکمان خدمتگزاران و تابعان مردم اند. 8ـ در نگاه امام, آزادى حق خدادادى و طبیعى بشر است و به عنوان حق اولیه محسوب مى شود. امام در این مباحث مکرر در مکرر اعلام مى کنند که اسلام مرکز و پناهگاه آزادى است و آزادى از بنیادهاى دین اسلام است و در حکومت اسلامى آینده, آزادى به نحو کامل و حقیقى وجود خواهد داشت و استدلال مى کنند, مطابق اصل توحید, لازمه عبودیت الهى, آزادى است. بنابراین, هیچ کس حق سلطه بر دیگرى را ندارد. 9 ـ در این مباحث, هرچند امام معتقد بودند کار ویژه اصلى روحانیون در حکومت اسلامى, ((نظارت)), ((هدایت)), و ((اصلاح)) است; اما به خاطر شرایط بعدى انقلاب مصلحتا و ترجیحا اعلام کردند روحانیون مسوولیت پستهاى دولتى را برعهده بگیرند تا نظام سیاسى به عنوان اوجب واجبات حفظ شود. 10ـ امام در اغلب نوشته ها, مصاحبه ها و سخنرانیها تإکید مى کنند; مشى دیکتاتورى, استبداد, ذلت پذیرى, فساد, دخالت بیگانگان, ثروت اندوزى, امتیازات, فضاى اختناق و خصلتهاى ضد مردمى, به عنوان ویژگیها و خصوصیات رژیم پهلوى باید از میان برداشته شود و فضاى عدالت, رئوفت, استقلال, آزادى, معنویت, اسلام گرایى, استکبار ستیزى و مردم گرایى ایجاد گردد. 

پى نوشتها:1. اشاره به سخن رهبر انقلاب حضرت آیت اله خامنه اى. 2. هر کدام از موارد 17گانه, به سخنان و آراى صریح و روشن امام مستند است که براى رعایت اختصار, ذکر نگردید.3. امام ساعت 18 روز جمعه 14 مهر1357 وارد پاریس شدند و چهار ماه بعد در ساعت 30 / 9 صبح روز جمعه 12بهمن 1357 به ایران بازگشتند. 4. مصاحبه هاى امام در پاریس ـ نوفل لوشاتو ـ در کتاب ((طلیعه انقلاب اسلامى)) جمعآورى شده و نیز در جلدهاى 1و2و3 صحیفه نور آمده است. 5. البته باید اذعان نمود که فلسفه سیاسى امام کامل و شامل نخواهد بود, مگر اینکه تمام آثارش از سال 41 تا 68 مورد مطالعه و تدوین قرارگیرد. پیشاپیش باید گفت این نوشتار بخشى از فلسفه سیاسى امام است; هرچند اصول و اساس آن محفوظ است. 6. امام به موارد دیگرى هم پرداختند; ولى از حوزه بحث ما خارج است; از جمله, مبارزه با استکبار و استعمار و قدرتهاى مداخله گر مانند: امریکا, شوروى سابق و انگلیس و اسرائیل. 7. امام در بهمن ماه 1349 براى حجاج پیام صادر نمودند تا در ایام و مراسم حج میان زائران پخش گردد. امام براى این که مشکلى براى پخش کنندگان آن (مهمترین آنان آقاى محتشمى و خانم ایشان بودند) ایجاد نشود, ترجیح دادند تا این عبارت حذف گردد: ((اساسا اسلام با اساس شاهنشاهى مخالف است, هر کس سیره رسول خدا را در وضع حکومت ملاحظه کند, مى فهمد اسلام آمده است این کاخهاى ظلم شاهنشاهى را خراب کند. شاهنشاهى از کثیف ترین و ننگین ترین نمونه ارتجاع است.)) ر.ک: سیدحمید روحانى, نهضت امام خمینى, جلد دوم, ص 703 و نیز سند 254( متن دستخط امام ) در ص 994. 8. ر. ک : صحیفه نور, ج 1, ص 590. امام در اینجا نظرات ((آیت الله)) شریعتمدارى و نیز پیشنهاد مرحوم بازرگان و میناچى را نقد مى کنند. 9. ر. ک : همان, ص 601 و نیز مراجعه کنید به خاطرات هاشمى رفسنجانى دوران مبارزه, زیر نظر محسن هاشمى, مرکز نشر معارف انقلاب, تهران, 1376,ج 1,ص 133ـ134. 10. ر. ک : کوثر(مجموعه سخنرانى هاى حضرت امام خمینى ), جلداول, ص 506.11. اشاره به تز ((شاه سلطنت بکند نه حکومت)) و نیز ((سلطنت باقى بماند, فقط این شخص برود)) است. 12. اشاره به محمد رضا پهلوى. 13. ر. ک : کوثر, جلد اول, صص 608ـ609. 14. ر. ک : صحیفه نور, جلد دوم, ص 483. 15. ر. ک : همان,ص 506. 16. ر. ک : همان, صص 549 ـ550. 17. ر. ک : کوثر, جلد سوم, ص 212. امام این مطلب را یک روز پس از ورود به تهران در 13 بهمن 1357 مطرح نمودند. 18. ر. ک : کوثر, جلد 2, ص 284. به گفته ساموئل هانتینگتون ((در این عصر مدرن, جایى براى پادشاهى وجود ندارد.))19. ر. ک : صحیفه نور, جلد 3,ص 553. 20. کوثر, جلد 2, صص 285 ـ287. 21. صحیفه نور, ج 2, ص 554. 22. ر. ک : کوثر, جلد 3, ص 315. سخن امام به مناسبت بازگشایى مدارس در 1 / 12 / 1357 یعنى ده روز پس از پیروزى انقلاب. 23. ر. ک : صحیفه نور, جلد 1, ص 99. سخنى از امام در دوم فروردین 1343. همچنین امام در سخنرانى 11 / 9 / 1341 پس از لغو تصویب نامه انجمنهاى ایالتى و ولایتى فرمودند: ((اى دولتها !اى بیچاره ها !فتح مملکت که چیزى نیست, فتح قلوب مهم است.)) (ر. ک : صحیفه نور, ج اول, ص 49). 24. توصیه مى شود پیام امام به روحانیت سراسرکشور در اسفندماه سال 1367 تحت عنوان ((منشور روحانیت)) حتما مطالعه شود تا عمق اندیشه امام در این رابطه مشخص گردد. در این پیام, امام از بسیارى از مسائل غم انگیز در داخل حوزه ها و جوامع آن روز پرده برداشتند و بخشى از تحمل سختیهاى خود و مبارزه و ورود به سیاست را برملا ساختند.( ر. ک : صحیفه نور, ج 21و نیز کتاب تبیین, شماره 10). 25. سخنى از ناپلئون بناپارت. 26. دیدگاه فرانتس فانون نویسنده انقلابى کتاب ((دوزخیان روى زمین)) که قبل از انقلاب توسط دکتر على شریعتى ترجمه شده بود. 27. جمله اى از کارل مارکس. 28. براى این مطلب رجوع کنید به: مقاله ((آفتاب دیروز, کیمیاى امروز)) از دکتر عبدالکریم سروش مندرج در کیهان فرهنگى. و نیز مقاله ((درک عزیزانه دین سوداى سربالا)) از همین نویسنده در مجله کیان شماره 19 (خرداد 73). 29. ر. ک : کوثر, جلد اول, ص 484. (قسمتى از سخنرانى امام در 23 مهر 57 در جمع ایرانیان مقیم پاریس ). 30. کوثر, جلد 1, صص 271ـ 272. 31. منظور امام متحجرین و متجددین افراطى است. 32. کوثر, جلد 2, ص 7. 33. کوثر, جلد 3,ص 323( لازم به ذکر است این جمله را امام در 5 / 12 / 57 بیان نمودند).34. صحیفه نور, ج 3, ص 43. 35. همان, ص 46. 36. همان, ص 132. 37. صحیفه نور, جلد 1, صص 99ـ 100.( این جمله امام در تاریخ 21 / 1 / 1343 بیان شده است ). 38. همان, ص 198. 39. همان, ص 199. 40. کوثر, جلد 3, ص 491.( کلامى از امام در 13 / 1 / 58) 41. صحیفه نور, جلد 2, ص 539. 42. کوثر, جلد 2, ص 25. 43. کوثر, جلد 3,ص 535. 44. همان, ص 560. 45. صحیفه نور, جلد 2, صص 55 ـ56. 46. کوثر, ج 2, صص 85 ـ86. 47. ر. ک : صحیفه نور, ج 1, صص 590 ـ592. 48. صحیفه نور, ج 2, ص 204, بخشى از پیام امام خطاب به مردم کردستان, (14 / 8 / 57). 49. همان, ص 245. 50. همان, ص 490. 51. کوثر, جلد 3, ص 556.(سخنان امام پس از پیروزى انقلاب اسلامى در 24 / 1 / 58). 52. صحیفه نور, ج 1,ص 592. 53. همان,ص 600. 54. صحیفه نور, جلد 1,ص 592. 55. کوثر, ج 3,ص 315. 56. کوثر, جلد 2, ص 507. 57. ر.ک : کوثر, ج 2, ص 287. 58. ر.ک : کوثر, ج 1, ص 508. 59. همان, ص 660. 60. همان,ص 660. 61. صحیفه نور, ج 2, ص 58. 62. همان, ص 103. 63. همان, ص 160. 64. همان, ص 186. 65. همان,ص 164. 66. همان,ص 216. 67. همان,ص 216. 68. ر.ک : صحیفه نور, ج 2, ص 254. 69. ر. ک : صحیفه نور, ج 21, ص 129,(9 / 2 / 68). 70. ر. ک: صحیفه نور, ج 3, ص 36. 71. همان, ص 37. 72. همان, ص 37. 73. همان, صص 85 ـ 86. 74. کوثر, ج 3, ص 238. 75. ر. ک : صحیفه نور, ج 3, ص 157( با کمى تغییر در قسمت دوم جمله. البته چنین محتوایى در سخنرانى هاى امام موجود است.) 76. کوثر, ج 1, ص 443. 77. همان,ص 450. 78. همان, ص 491. 79. همان,ص 546. 80. صحیفه نور, ج 2, ص 102. 81. از سخنرانى امام در بهشت زهرا, 12بهمن 1357. 82. صحیفه نور, ج 2, ص 6. 83. همان, صص 310 ـ 536. 84. همان, ص 474. از نظر امام ((شاه باید به رإى ملت شاه باشد.)) (ر.ک : صحیفه نور, ج 2, ص 36ـ 45). 85. همان,ص 235. 86. همان, ص 102. ( با کمى تغییر درکلمات امام ). 87. صحیفه نور, ج 21, ص 129(اصل جمله را در بند پنجم این نوشتار با کد پانویس 73 آورده ایم). 88. کوثر, ج 2, ص 287. 89. همان,ص 347. 90. همان, ص 409. 91. صحیفه نور, ج 3,ص 6. 92. همان, ص 80. 93. همان, ص 139. 94. صحیفه نور, ج 3, ص 93. 95. ر. ک : کوثر, ج 3, صص 252 و369 و 413. 96. همان, ص 491. 97. از آراى مرحوم شیخ فصل اله نورى است :((آزادى در اسلام کفر است; بخصوص این آزادى که این مردم تصور کرده اند. این آزادى, کفر در کفر است. من شخصا از روى آیات قرآن بر شما اثبات و مدلل مى دارم که در اسلام آزادى کفر است.)) (ر.ک : محمد ترکمان, رسائل, اعلامیه ها, مکتوبات... و روزنامه شیخ فضل اله نورى, ج 2, ( موسسه خدمات فرهنگى رسا,تهران, 1362,ص 210) 98. صحیفه نور, ج 1, ص 595. 99. کوثر, ج 1, ص 449. ((ملت آزاد است به حسب قانون اساسى, به حسب شرع ملت آزاد است)); ((حالا شما آزادى دادید؟!)) (ر.ک : کوثر, ج2, ص 35. 100. صحیفه نور, ج 2, ص 56. 101. همان, ص 166. 102. همان,ص 250. 103. همان, ص 465. 104. کوثر, جلد 2, ص 35. 105. همان, ص 40. 106. همان,ص 376. 107. همان, ص 398. 108. همان,ص 410. 109. همان,ص 412. 110. همان,ص 502. 111. همان, ص 503. 112. صحیفه نور, ج 3, ص 68(مصاحبه امام با تایمز لندن 18 / 10 / 57). 113. همان, ص 114. 114. کوثر, ج 3, ص 256(سخنى از امام در تاریخ 19 / 11 / 57). 115. همان, صص 256ـ257 و289. 116. صحیفه نور, ج 3, ص 369. - کوثر, ج 3, ص 289,(26 / 11 / 57). 117. همان,ص 328. 118. همان, ص 359 (پیام امام به مناسبت ترک تهران و عزیمت به قم). 119. همان,ص 419.(18 / 12 / 57). 120. همان,ص 452 (3 / 1 / 58). 121. همان, ص 464. 122. ر. ک : همان, ص 469 و صص490 و 491. 123. صحیفه نور, ج1, ص 103,(26 / 1 / 43). 124. همان, ص 416( پیام به ملت ایران به مناسبت شهادت فرزندش مرحوم آقامصطفى)125. صحیفه نور, ج 3, ص 103( البته به خاطر شرایط بحرانى و سخت سالهاى 59 و 60 که قضیه منافقین و بنى صدر به وجود آمد, امام مصلحت دیده و ترجیح دادند تا برخى از پستهاى حساس به روحانیون و مذهبى هاى حزب اللهى داده شود تا اوضاع بسامان و آرام گردد. البته منظور امام این نبوده است که این یک اصل شود و پستها براى اصناف ((ویژه)) وانحصارى شود. شرایط آن گونه اقتضا کرده بود. و الا این اندیشه امام که روحانیان تا جایى که ممکن است نظارت کنند, اندیشه اى برتر و مهمتر و لازمتر است. واقعیتها و حقایق, این اندیشه اصیل امام را ثابت کرده و خواهدکرد.) 126. همان, ص 134. 127. همان, ص 140. 128. صحیفه نور, ج 2, ص 466. 129. صحیفه نور, ج 3, ص 77. 130. صحیفه نور, ج 10, ص 181. 131. همان, ص 181.

منابع (نشریه):

علوم سیاسى 1378 شماره 5  منبع اینجا

===============

=

دین و سیاست در رویکرد امام خمینى (ره) به قرآن

ابراهیم طالبی دارابی

 مسأله دین و سیاست از اصلى‏ترین مباحث و مبانى اندیشه‏هاى سیاسى امام است. دو پدیده‏ى خطرناک باعث گردید تا این موضوع در نظر امام مهم جلوه کند و پیش از هر اقدام و نظرى به شرح و بحث پیرامون آن بپردازند:

1. تلاش بیگانگان و قدرتمندان براى القاى این تفکّر که سیاست عندالاقتضاء از دین جداست و پیوند این دو حاصلى جز ویرانى و عقب ماندگى ندارد.

2. اهمال پاره‏اى از مسلمانان خصوصاً صاحب نظرانى که تقدّس و معنویت دین از جمله اسلام را منافى توجه به سیاست و سیاستگذارى فرض کرده‏اند و با پرهیز از عمل و اقدام سیاسى، دین را در انزوا و حاشیه جستجو نموده و مى‏کنند.

امام با هر دو تلقى به مخالفت برخاست. هم با دلایل عقلى از پیوند میان سیاست و دیانت دفاع کرد و هم قرآن را به صحنه آورد و مبانى و استدلالات خود را به وحى (در برگیرنده‏ى روش‏ها، اهداف و احکام) یعنى نصّ خداوند منضم و مستند ساخت.

هدف اصلى این نوشتار نیز روشن ساختن استنادات آیات وحى در اندیشه وى است. در حقیقت امام نیز همان کار رسول‏اللَّه(ص) را انجام داد: همّ و اهتمام امام معطوف راهى شد که در آن راه مسلمانان بیدار و آگاه شدند. 

اسلام دربردارنده همه جهات آدمیان است‏

قرآن در منظر امام، کتابى است که آحاد جامعه را به تعالى و تحرّک مى‏رساند. هم عادات اجتماعى بشر را معین ساخته و هم عبادات آدمیان را بى جهت نگذاشته است. این کتاب الهى به تحرّک و بیدارى مردم مى‏انجامد و همین عاملى است براى ایجاد عدالت اجتماعى. در این‏باره امام معتقد است:

«اسلام مکتب تحرّک است و قرآن کریم کتاب تحرّک، تحرّک از طبیعت به غیب، تحرّک از مادیّت به معنویت، تحرّک در راه عدالت، تحرک در برقرارى حکومت عدل و مع‏الاسف آنهایى که مى‏خواستند شرق را غارت کنند و ملت‏هاى مسلمان را به اسارت بکشند آن‏ها تبلیغاتى کردند که حتى خود شرقى‏ها هم، آنها که غافل بودند از اسلام و از مکتب‏هاى توحیدى، باورشان آمد. آنها بعکس آن چیزى که مکتب‏هاى توحیدى هست که همه مکتب تحرک بودند، گفته‏اند دیانت افیون جامعه است.(1) یعنى دین آمده است که مردم را خواب کند،... مثل یک افیونى که به چرت فرو مى‏رود، مردم را این طور کند تا اینکه آن سرمایه‏دارها مردم را بچاپند.(2) بعکس آن، وقتى که تاریخ انبیاء را ملاحظه کنید مى‏بینید که انبیاء آمدند مردم را بیدار کنند، این مردم افیونى را هشیار کنند. موسى(ع) که تفصیل تاریخش در قرآن هم هست و در کتب آسمانى هم هست، ملاحظه مى‏کنید که یک آدمى بوده است، یک شبانى بوده است. شبانِ حضرت شعیب بود مدت‏ها و با یک عصا مردم را، همین مردم توده را بر ضد فرعون که در زمان او بزرگ‏ترین قدرت بود بسیج کرد نه اینکه مردم را خواب کرد تا فرعون بچاپد آنها را. مردم را بیدار کرد که فرعون نچاپد آن‏ها را... آیا اسلام آمده است که مردم را تخدیر کند؟ خواب کند؟ یا اینکه قرآن یک کتاب سلحشورى است، قرآن یک کتاب جنگجویى است در مقابل مشرکین، مشرکینى که قدرتمند بودند، اینکه مى‏فرماید: «قاتلوا المشرکین کافّة»(3) مشرکین در آن‏وقت همان قدرتمندها بودند. مشرکین قریش همه‏ى قدرت دست آنها بود. آیا پیغمبر را مشرکین، قدرتمندها بسیج کردند، درست کردند که مردم را خواب کند و مشرکین بچاپند مردم را؟ یا پیغمبر اسلام مردم را بسیج کرد؟ همین سر و پا برهنه را بسیج کرد بر ضد مشرکین و قتال کرد و جنگ کرد تا مشرکین را دماغشان را به خاک مالید و عدالت اجتماعى را ایجاد کرد ...».(4)

امام با بیان مطالب بالا در پى تبیین جامعیت قرآن است. تلقیّات باطلى که از سوى پاره‏اى فیلسوفان غربى و مادّى در جوامع گسترانده شد و اوهام مخدّرى که گردا گرد مسلمانان به هاله‏اى خطرناک در آمده بود امام را بر آن داشت تا به زدودن انحرافات همّت نماید. دغدغه ایشان بیش از همه این است که این نوع تفاسیر اغوا کننده به باور عمومى تبدیل شده است. اصلاح باورهاى غلط راههاى گوناگونى دارد امّا وى به قرآن استناد مى‏کند و از طریق آموزه‏هاى قرآنى به اصلاح و احیاء مى‏پردازد. نگرش امام این است که با قرآن و از طریق فهم دقیق و درست آن مى‏توان سنت رسول‏اللَّه(ص) و ائمه اطهار(ع) را در جوامع اسلامى احیاء و اجرا کرد. اسلام در بیان امام مکتب تحرّک اجتماعى و انسانى است. انسان در سایه‏ى قرآن به تعالى و مدارج اکمال مى‏رسد و اجتماع بشر به عدالت منتهى مى‏گردد. نقد بالا به پالایش نگرشى متمرکز است که با قرار گرفتن در متن مسیحیت و عملکرد کلیسا به نفى مذهب و یا به حاشیه راندن دین رسیده است. یا دین را افیون و تخدیر کننده یافته است و به الغاى آن رأى داده است و یا عملکرد عده‏اى از مذهبیان مسیحى را به حساب تمام دین گذاشته و براى حفظ قداست دین به جدایى آن با سیاست فرمان رانده است. امام هر دو تفکّر را به عنوان عوامل خطرناک و ویرانگر نقد مى‏کند. مستندات ایشان، آموزه‏هاى قرآن است. «قاتلوا المشرکین کافة» پاسخ به اندیشه‏ى باطلى است که مى‏گوید دین آمده است مردم را خواب کند تا قدرتمندان و ثروتمندان آرامش داشته باشند و اغنیاى ستمگر توسط توده مردم نابود نشوند. به استناد قرآن «همچنان که مشرکان همگى به جنگ شما برخاستند، همگى به جنگ ایشان برخیزید و بدانید که خدا با پرهیزکاران است.» «و قاتلوا المشرکین کافَّة کما یقاتلونکم کافّة و اعلموا انّ اللَّه مع المتّقین»(5) امام با این آیه، نگرش مارکسیستى مذهب را باطل مى‏کند و اسلام را عامل تحرک، بیدارى و عدالت اجتماعى معرفى مى‏کند. تاریخ انبیاء را به استناد قرآن تاریخ بیدارى، مقابله با زورمندان و ستمگران و بسیج توده مردم براى ایجاد عدالت مى‏داند. وى با ردّ دو تلقّى گمراه کننده از اسلام که یکى صرفاً به امور معنوى اسلام توجه دارد و دیگرى به امور مادّى آن، مى‏گوید: «این غفلت کردن از اسلام بود که اسلام را به یک ورق شناخته بودند... این دو طایفه،(6) اسلام را به تمامى معنى نشناختند که اسلام چى است، اسلام نه دعوتش به خصوص معنویات است و نه دعوتش به خصوص مادیّات است؛ هر دو را دارد. یعنى اسلام و قرآن کریم آمده است که انسان را به همه‏ى ابعادى که انسان دارد بسازند او را، تربیت کنند او را.»(7)

به طور کلى در دیدگاه امام «اسلام کافل همه جهات ما»(8) مى‏باشد. سعادت هر دو جهانِ بشر با تأسّى به قرآن بدست مى‏آید. زیرا قرآن در اندیشه امام «تِبیان کل شى‏ء»(9) است یعنى روشنگر همه چیز و همه‏ى امور است. دین اسلام در میان مردم غریب است‏امام همواره از خاصیت حیاتى و انقلابى قرآن و اسلام دفاع مى‏کرد. دل مشغولى اصلى وى این بود که مسلمانان خصوصاً علماى دینى با تفاسیر و تحلیل‏هاى غلط و انحرافى خود مانع از خروش و جنبش و نهضت مردمى و دینى نباشند. وقتى به مباحث آغازین کتاب حکومت اسلامى دقت کنیم به این مهم مى‏رسیم که فغان و آه بلند امام از اعوجاجات چسبیده به اسلام بلند است و فریادهاى هشدار دهنده‏ى او سراسر ناشى از هاله‏هاى انبوه شده در اطراف اسلام و قرآن و سنت است. غمى که در دل امام آکنده شد، تماماً به این نکته بر مى‏گردد که عده‏اى تلاش کردند قرآن و اسلام را از سیاست و اجتماع دور نگه‏دارند. عمده فعالیت امام صرف باطل کردن این افتراق هولناک شده است. اگر به استدلالات توأم با شِکوه‏ى ایشان در اسفندماه سال 1348، یعنى در ایامى که در نجف اشرف و در تبعید بود توجه کنید به اهمیت آنچه که مدعاى ما را تشکیل داده است پى خواهید بُرد:

«اسلام دین افراد مجاهدى است که به دنبال حق و عدالت‏اند. دین کسانى است که آزادى و استقلال مى‏خواهند. مکتب مبارزان و مردم ضد استعمار است. اما اینها اسلام را طور دیگرى معرفى کرده‏اند و مى‏کنند. تصور نادرستى که از اسلام در اذهان عامه بوجود آورده و شکل ناقصى که در حوزه‏هاى علمیه عرضه مى‏شود براى این منظور است که خاصیت انقلابى و حیاتى اسلام را از آن بگیرند، و نگذارند مسلمانان در کوشش و جنبش و نهضت باشند، آزادیخواه باشند، دنبال اجراى احکام اسلام باشند تا حکومتى بوجود بیاورند که سعادتشان را تأمین کند، چنان زندگى داشته باشند که در شأن انسان است. مثلاً تبلیغ کردند که اسلام دین جامعى نیست، دین زندگى نیست، براى جامعه نظامات و قوانین ندارد. طرز حکومت و قوانین حکومتى نیاورده است. اسلام فقط احکام حیض و نفاس است. اخلاقیاتى هم دارد؛ اما راجع به زندگى و اداره‏ى جامعه چیزى ندارد، تبلیغات سوء آنها متأسفانه مؤثر واقع شده است. الآن گذشته از عامه‏ى مردم، طبقه‏ى تحصیلکرده چه دانشگاهى و چه بسیارى از محصلین روحانى، اسلام را درست نفهمیده‏اند و از آن تصور خطایى دارند. همان طور که مردم افراد غریب را نمى‏شناسند، اسلام را هم نمى‏شناسند و اسلام در میان مردم دنیا به وضع غربت زندگى مى‏کند. چنانچه کسى بخواهد اسلام را آن‏طور که هست معرفى کند، مردم به این زودى‏ها باورشان نمى‏آید، بلکه عمال استعمار در حوزه‏ها هیاهو و جنجال به پا مى‏کنند.»(10)امام پس از گفتار فوق براى این‏که فرق میان اسلام اصیل را با آنچه به عنوان اسلام معرفى مى‏شود، بیان کند به مقایسه میان قرآن و کتب حدیث و رساله‏هاى عملیه مى‏پردازد و چنین مى‏گوید: «قرآن و کتابهاى حدیث، که منابع احکام و دستورات اسلام است، با رساله‏هاى عملیه که توسط مجتهدین عصر و مراجع نوشته مى‏شود، از لحاظ جامعیت و اثرى که در زندگانى اجتماعى مى‏تواند داشته باشد بکلى تفاوت دارد. نسبت اجتماعیات قرآن با آیات عبادى آن، از نسبت به صد به یک هم بیشتر است.»(11)

مطالب مربوط به اجتماعیات در قرآن از نظر امام شامل اجتماعیات، اقتصادیات، حقوق و سیاست و تدبیر جامعه است که 99 درصد کل قرآن را در بر مى‏گیرد. این نوع سخنان بیانگر آسیب‏شناسى دقیق امام در مباحث اساسى مربوط به دین و قرآن است. امام با آسیب‏شناسى دینى به سراغ این الگو در حرکت بود که اسلام مُدل زندگى است و مکتبى است براى تمام جوامع. هرگونه تلاش براى بقاى عالى و زیست پیامبرانه باید در چارچوب احکام مترقى اسلام باشد. تلاشهاى سایر کسانى که به جدایى میان دین و سیاست مى‏رسیدند از نظر امام حرکتى خلاف و خائنانه بوده است. غربت اسلام دقیقاً ناشى از باورهاى غلط عالمان و عامه است که گمان دارند اسلام صرفاً مکتبى اخلاقى و جدا از اجتماعیات و سیاسیات است. باورى که بیش از همه، امام را خشمگین مى‏کند همین تلقى است که اسلام به سیاست هیچ کارى ندارد. به گفته‏ى امام «این معنا را که کسى بگوید اسلام به زندگى چه کار دارد، این جنگ با اسلام است؛ این نشناختن اسلام است. اسلام به سیاست چه کار دارد! این جنگِ با اسلام است.»(12) این نکته اوج مخالفت امام با کسانى را نشان مى‏دهد که چه در درون حوزه و چه در دانشگاه و چه در متن جامعه به دنبال عملى ساختن تئورى استعمارى «جدایى دین از سیاست» بودند. اسلام اصلاح‏کننده فرد و اجتماع‏یکى دیگر از پایه‏هاى فکرى امام که از اهمیت خاصى برخوردار است، این عقیده است که مکتب اسلام به اصلاح فرد و جامعه توجه دارد. از اهداف بنیانى انبیاى عظام و از جمله پیامبر اکرم(ص) توجه دادن آدمیان به اصلاح فردى و اجتماعى است. خداوند از طریق رسولان خود این زمینه‏ها را مهیا ساخت تا بشر از سیر قهقرایى نجات یافته و در مسیر متعالى قرار بگیرد و بهتر زیستن را با بکار گرفتن آموزه‏هاى وحیانى و تکاپوى عقلانى پیشه خویش سازد. امام معتقد است که مکتب پیامبر اکرم(ص) در برگیرنده‏ى تمامى مردم است و خطاب اسلام به همه آدمیان باز مى‏گردد. مهمترین دغدغه‏ى فرد در آیین محمد(ص) باید رهایى از ضلالت‏ها و سلطه‏هاى غیر باشد. امام در هر دو مورد، بیانش را به آیات الهى مستند مى‏سازد و مى‏گوید:«اسلام براى همه است. اسلام آمده است تمام بشر را اصلاح کند، اینجور نیست که اسلام براى مسلمین باشد، اسلام آمده است همه مردم را «یا ایها الناس»(13) مردم را دارد دعوت مى‏کند، براى این است که آدم بسازد، آمده است که مردم را از ضلالت و از چنگ طاغوت بیرون بیاورد و به هدایت برساند و همه چیزشان را، دنیاشان را، آخرتشان را اصلاح بکند.»(14)

رهایى انسان از چنگ طاغوت از برنامه‏هاى اساسى پیامبران الهى بوده است. اصلاح انسانها هم به رهایى از ضلالت‏ها و گمراهى‏ها وابسته است و هم بیرون خزیدن از ورطه هلاکت‏آمیز طاغوت‏ها و ستمگران و قدرتمندان سلطه‏گر. انسان‏ها مورد خطاب خداوند قرار گرفتند تا زیر سلطه‏ى غیر نباشند. خداوند به عنوان صاحب اصلى انسان‏ها هیچگاه اجازه نمى‏دهند تا موجود احسنِ او زیر سلطه‏ى زورگویان، طواغیت و ظالمان قرار گیرد. انسان‏ها آفریده شدند تا به سعادت برسند. یکى از شرایط مهم این هدف، بیدارى و آگاهى بشر است که موجب مى‏گردد به راحتى زیر سلطه‏ى غیر نباشد:«اسلام مى‏خواهد که هیچ یک از افراد این مملکت اسلامى پیوسته‏ى به غیر نباشد، تحت نفوذ غیر نباشد...»(15)از نظر امام این مسأله در آیات مختلف قرآن آمده است و قرآن پر از این مفاهیم است که انسان فقط تحت فرمان و حکومت خداوند باشد. آیه‏ى نفى سبیل با صراحت خاص، آدمیان را از این مسیر هلاکت بار بر حذر مى‏دارد: «و لَن یَجعل اللَّه للْکافرین على المؤمنینَ سبیلا»(16). «و او هرگز براى کافران به زیان مسلمانان راهى نگشوده است.» اندیشه‏ها و مبارزات سیاسى امام، ملهم از آیاتى است که به صراحت اعلان مى‏کند تحت نفوذ و سلطه‏ى زورمندان و حکومتهاى باطل قرار نگیرید. نه در دوره‏ى مبارزه بلکه در دوره‏ى تأسیس و استقرار نظام جمهورى اسلامى نیز امام، همگان را از این بلیّه ویرانگر بر حذر مى‏داشت. از پیام حج وى در مردادماه 1366 چنین بر مى‏آید که آن دغدغه‏ها و دل‏مشغولى‏ها هنوز هم باقى است:«آیا براى علماى کشورهاى اسلامى ننگ‏آور نیست که با داشتن قرآن کریم و احکام نورانى اسلام و سنت پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) احکام و مقررات کفر در ممالک اسلامى تحت نفوذ آنان پیاده شود و تصمیمات دیکته شده‏ى صاحبان زر زور و تزویر و مخالفان واقعى اسلام اجرا مى‏گردد.»(17)

آنچه که در قرآن آمده است، با این هدف وحى شد تا بشر و اجتماع اصلاح شود و حقایق بر جامعه آشکار گردد و صالحان توسط مردم به تنظیم و تدبیر اجتماع مأمور گردند. صلاح و رستگارى بشر و جامعه در این است که با باطل مبارزه کنند و زورگویى را تحمل نکنند و نگذارند کافران و ملحدان بر آنها حاکم و فرمانروا شوند. قرآن که بیانِ مکتب اسلام است راههاى اصلاح و سعادت جامعه و آدمیان را مشخص ساخته است. این گونه نیست که آدمى به حال خود رها شده باشد و تسلیم هر گونه اجتماع و حکومتى باشد. امام که پیشگام حرکت نوین مبارزه با استعمار خارجى و استبداد داخلى در قرن بیستم است، آموزه‏هاى قرآن را بکار گرفت و راه اصلاح اجتماعى و انسانى را پیش روى گذاشت و با بسیج افکار عمومى، قرآن را در صحنه حاضر ساخت. از نظر وى مناسبات فردى و اجتماعى باید براساس قواعد و دستورات قرآنى شکل بگیرد. به عنوان مثال حج یک حرکت اجتماعى و سیاسى محسوب مى‏شود. مطابق اندیشه‏ها و سیاست‏هاى امام، حج را باید به صحنه بیدارى و قیام همگانى علیه زورمندان و دشمنان خداوند تبدیل کرد. هدف اصلى حج‏گزاردن این است که به امور مسلمانان اهتمام و التفات شود. در اسلام، حج به کنگره عظیم و تأثیرگذارى مى‏ماند که مسلمانان از طریق آن باید سعادت و صلاحیت خویش را تضمین نمایند. به عبارتى، مسلمانان هر سال در ایام حج باید به امور فردى و سیاسى خود آگاه و عامل گردند. امام در این زمینه نیز به قرآن استناد مى‏کند:«سیاست یک خدعه نیست، سیاست یک حقیقتى است، سیاست یک چیزى است که مملکت را اداره مى‏کند، خدعه و فریب و اینها نیست، اینها همه‏اش خطاست. اسلام سیاست است، طبیعت سیاست است. خدعه و فریب نیست...این اجتماع حج از امور بسیار سیاسى اسلام است که تمام طبقات مستطیع که هر جاى ایران اسلامى هستند، هر جاى ممالک اسلامى هستند جمع بشوند در هر سال در یک محل، چند تا مجتمع‏شان بکنند، بنشینند مطالبشان را بگویند، بنشینند رفع اشکالاتشان را بکنند. یک همچو مجلس‏هایى که اسلام درست کرد مثل حج، هیچ قدرتى نمى‏تواند درست کند، همه ممالک اسلامى و سران ممالک اسلامى جمع بشوند که نیم میلیون جمعیت را یک جایى ببرند، نخواهند موفق شد، با خرج فلان‏ها، تبلیغات فلان، خداى تبارک تعالى با کلمه‏ى «وللَّه على الناس حج البیت»(18) با یک کلمه مردم را فرستاده به آنجا، اجتماعات را فراهم کرده است... این اجتماعات، اجتماعات سیاسى است. اجتماعى است... ما مسلمین نمى‏توانیم از آن استفاده کنیم. بى عُرضه هستیم، او فراهم کرد همه را، و ما مسلمین نمى‏توانیم از آن استفاده کنیم... لیکن مى‏روند آنجا و کار مثبتى انجام نمى‏دهند، از اوّل هم مى‏روند، فکر اینند که سوغاتى چقدر بگیرند، فکر آنى که باید باشند نیستند. اعمالشان را بجا مى‏آورند، بعدش هم هیچ کلمه‏اى راجع به گرفتارى‏هاى مسلمین و گرفتارى‏هاى اسلام،... فکر این نیستند.»(19)

امام بر آن است که اسلام براى نجات آدمیان از انواع خسران‏ها (چه اخلاقى و چه اجتماعى و سیاسى) آمده است. اگر آحاد انسان‏ها باید در فکر اصلاح خویشتن مجاهده و کوشش نمایند، همانا براى خسران‏هاى سیاسى و اجتماعى نیز باید فکر بنیادى بنمایند. تلاش نهایى امام چه در عرصه اجتماعى و چه در عرصه فردى این است که آدمها بکوشند تا از اسارت‏هاى مختلف نجات یابند. به نظر وى اگر انبیاء نمى‏آمدند انسان‏ها بدتر از حیوانات به جان هم مى‏افتادند. انبیاء داعى این مطلب بودند که انسانها باید به سوى صالحات و حقایق در حرکت باشند. امام به این نکته‏ها توجه خاص داشت:«ان الانسان لفى خسر»(20) انسان در خسارت است، انسان شقى است «الّا الذین ءامنوا» یعنى الّا آن اشخاصى که تحت تربیت واقع شده‏اند. نه اسلموا، آمنوا، غیر مؤمن‏ها، غیر اشخاصى که در تحت تربیت انبیاء عظام واقع شدند و در این زمان در تحت تربیت رسول اکرم واقع شده‏اند، همه‏شان خسارت دارند، در زیان و خُسر هستند، مستثنى فقط مؤمنیند که مؤمنین البته داراى این صفات هم هستند «و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر»(21) به این استثناست. ما بقى همه ما دیگر در خسران هستیم. اسلام آمده است که همه این خسارتمندها را، همه این ناقص‏ها را بیاورد در این جهت مؤمنین، اسلام نیامده است که جنگ بکند، اسلام نیامده است که کشورگیرى کند، نیامده است که فتح کند، اسلام و سایر ادیان حقه آمده‏اند که مردم را از این خسران بیرون کنند و وارد کنند در این حصار ایمان و مع‏الاسف موفق نشدند، کوشش خودشان را کردند و موفق نشدند، الّا مقدارى. این مقدار از کمال هم که در انسان‏ها در عالَم هست به تبع انبیاست. اگر انبیاء نیامده بودند، شاید همه مردم، الّا نادرى، همه شان مثل حیوانات جنگل و بدتر از او به جان هم مى‏افتادند.»(22)

در مکتب فکرى امام، اسلام برنامه متکامل و جامع است و لذا با عمل به توصیه‏هاى آن، آدمى به هدف عالى و نهایى‏اش نائل مى‏شود. قانونِ اسلام، همان قرآن است که براى تمامى امور راه حل و دستور ارائه کرده است. یکى از امتیازات مسلمانان این است که از نظر برنامه‏ها و اهداف دچار سردرگمى و بلاتکلیفى نیستند. قرآن این نقیصه مهم و اساسى انسانها را مرتفع نموده است. اندیشه سیاسى امام که منبعث از آموزه‏هاى وحیانى و نگرشهاى عقلانى است از این ویژگى برخوردار است که راه‏حل‏ها و برنامه‏هاى بنیادین را فروگذار نکرده است. از نظر ایشان، قوانینى که خداوند از طریق پیامبر اکرم(ص) براى بشر فرستاد در هر شرایط پاسخگوى جوامع مختلف خواهد بود. چونکه جامع است و از مراکز اقتدار و آگاهى مطلق ناشى شده است:«آن روز که در غرب هیچ خبرى نبود و ساکنانش در توحّش به سر مى‏بردند و آمریکا سرزمین سرخپوستان نیمه وحشى بود، دو مملکت پهناور ایران و روم محکوم به استبداد و اشرافیت و تبعیض و تسلط قدرتمندان بودند و اثرى از حکومت مردم و قانون در آنها نبود، خداى تبارک و تعالى به وسیله‏ى رسول اکرم(ص) قوانینى [قرآن کریم ]فرستاد که انسان از عظمت آنها به شگفت مى‏آید. براى همه‏ى امور قانون و آداب آورده است. براى انسان پیش از آنکه نطفه‏اش منعقد شود تا پس از آن که به گور مى‏رود، قانون وضع کرده است. همان طور که براى وظایف عبادى قانون دارد براى امور اجتماعى و حکومتى قانون و راه و رسم دارد. حقوق اسلام یک حقوق مترقى و متکامل و جامع است... هیچ موضوع حیاتى نیست که اسلام تکلیفى براى آن مقرر نداشته و حکمى درباره‏ى آن نداده باشد.»(23)

مهم‏ترین نتیجه‏اى که از این مباحث امام مى‏توان اتخاذ کرد این است که ایشان در پى آن بود که اسلام و قرآن را از مهجوریت شدید بیرون آورد. کوشش او هدفدار بوده است. اصلى‏ترین هدف این بود که اسلام بر جامعه اسلامى، حکومت کند و مسلمانان تحت فرمان خداوند و در سایه حکومت قرآن زندگانى نمایند. از نظر امام هر گونه کوتاهى و ضعف براى به حاکمیت رساندن صالحان و مؤمنان بیانگر دو چیز است: یا ناشى از قرائت و فهم نادرست و انحرافى عالمان و روشنفکران است و یا بخاطر ترس و واهمه‏اى است که عده‏اى را در راه رسیدن به مقاصد حقّه‏ى انبیاء و اولیاى الهى به تشکیک و قصور واداشته. او با هر دو مانع مبارزه کرد. علت اصلى این انگیزه، فهم و قرائت درستى است که امام از اسلام و قرآن و سنت ارائه کرده است. در منظر وى، اسلام براى تنظیم مناسبات همه جانبه مسلمانان آمده است. حال اگر حکومت و نظامى بر جامعه اسلامى مسلط باشند که هیچ تعهدى به کارگیرى و اجراى احکام اسلام نداشته باشند، آن سیستم سیاسى نمى‏تواند مشروعیت داشته باشد از این‏رو بر مسلمانان لازم است براى اجراى احکام اسلامى و حاکم کردن «ما انزل الله» نهایت کوشش و فداکارى را انجام بدهند. هیچ عاملى مسقِط تکالیف الهى آدمى نیست که با زورگویان و ظالمان و آنانکه از نظر قرآن غاصب حقوق اجتماعى و الهى‏اند، در ستیز و مبارزه نباشد. پذیرش هر نوع حکومتى که مبتنى بر اسلام نباشد و خصوصاً ظالم و متجاوز به حقوق اسلامى باشد از نظر وى خلاف مشى انبیاء، سیره ائمه اطهار و سنت لایتغیّر الهى است. 

بطور کلى اولین مؤلّفه بنیانى اندیشه سیاسى امام که اغلب به آیات و آموزه‏هاى قرآنى(24) مستند و مدلّل است این نکته است که اسلام مکتب مبارزه و سیاست است. این دین مجموعه‏ى قوانین و مقررات و توصیه‏هایى است که باید بر جامعه سارى و جارى باشد. مکتبى که متکفل معنویات و اجتماعیات آدمیان است، باید بر مسلمانان حاکم باشد. و به عبارت دیگر از نظر امام، دین با سیاست ممزوج و آمیخته است و هیچ قدرتى نمى‏تواند این دو را از هم بگسلد و میان آنها جدایى افکند.

از اسلام (قرآن و سنت) برداشت‏ها و قرائات مختلفى ارائه شده است. فهم و برداشت‏هاى امام از متون دینى از ویژگى‏هاى با اهمیتى برخوردار است. همانگونه که شهید مطهرى مى‏گفت اسلام شناسان و فقیهان و مجتهدین با توجه به مقتضیات زمان، گره گشایى مى‏کردند؛ امام نیز دو عنصر کلیدى زمان و مکان را در فهم و برداشت‏هاى دینى‏اش دخالت مى‏داد. دقایقى که امام بر آنها تأکید داشت و در سیاست عملى‏اش نیز بکار گرفت باعث گردید همانند وى در تاریخ کمتر وجود داشته باشد. در بسیارى از زمینه‏ها، روش و نگرش قرآنى و سیاسى امام بى‏مانند است. دو ویژگى منحصر به فرد امام در این عرصه این بود که وى اولاً با کسانى که برداشت‏هاى بسیار سطحى و قشرى از دین ارائه مى‏کردند، مقابله‏ى شدید داشت. به طورى که مبارزه با آنها را مهم‏تر و مشکل‏تر از مبارزه با شاه و حکومت استبداد مى‏دانست. این گروه در نظر امام متحجّران و خشکه‏مقدسانى‏اند که ضربات سختى بر پیکر اسلام وارد نموده و مى‏کنند. و ثانیاً در نظر و عمل با آن عدّه از متفکران و عالمان که اساساً با ایجاد و برقرارى حکومت اسلامى و تلفیق دیانت و سیاست مخالفت مى‏ورزیدند، مبارزه مى‏کرد. کارزار صعب امام باعث گردید تا از وى به عنوان «مجدد المذهب قرن»(25) یاد گردد.

مهمتر این‏که در عصرى که اغلب تأکید داشتند که «هدف اساسى مذهب جلوگیرى از کشتار اغنیا به دست تهیدستان و فقراست».(26) و برخى در راه آزادسازى مللِ ستمدیده و مظلومان زمین بر آن بودند که «مردم جهان سوم براى مبارزه با امپریالیسم غرب باید دین خود را کنار بگذارند.» و نیز به زعم و پندار باطل افرادى تأثیر گذار «دین افیون مردمان»(27) بوده است. امام به صحنه آمد و اصرار نمود که فقط با دین و قرآن باید به جنگ و ستیز با باطل و طواغیت رفت. تأکید مؤکد وى این بود که دین براى نجات و صلاح و سعادت بشر است و بر همه آراء و افکار که از دین برداشتى منحرفانه ارائه مى‏کردند. نشان باطل زد و اتفاقاً به پیروزى نیز نائل شد و یک نظام نوین اسلامى در یکى از با سابقه‏ترین سرزمین‏هاى طاغوتى و پادشاهى، بنیادگذارى کرد و اسلام را در نزد مسلمانان و مردم دنیا عزیز ساخت. از مؤلّفه‏هاى اساسى و کاربردى اندیشه‏هاى سیاسى امام در این وادى، این بود که وى ارزشهاى قرآنى و آیات و آموزه‏هاى قرآنى را در بدترین شرایط به گفته‏ها و استدلالات خود مضاف ساخت. یک رویداد جهانى که در غرب متمرکز شده بود مانع عمده‏اى بر سر راهِ احیاءگران و اصلاح‏گران اسلامى ایجاد مى‏کرد و اغلب وسوسه غریبى در اذهان به وجود مى‏آورد که دین نمى‏باید در صحنه سیاست بکار آید. نمونه مهمى که آنان ارائه مى‏نمودند این بود که در قرون میانه (وسطى) مسیحیان، و ارباب کلیسا عملکرد بسیار ناگوار و خشنى از خود بر جاى نهادند و زمینه‏هاى گرایش به سکولاریسم را در نزد فیلسوفان لیبرالیست اروپا فراهم ساختند. در چنین شرایطى که هیچ کس در درون حوزه‏هاى علمیه جرأت نمى‏کرد براى حاکمیت اسلام تن به خطر بدهد، امام یک تنه پا پیش نهاد و عظیم‏ترین و دینى‏ترین انقلاب قرن را به راه انداخت و دلها و افکار را مجذوب شیوه‏ها و نگرش‏هاى قرآنى و اسلامى خویش کرد. از همان آغازین روزها فریاد بر آورد که «اسلام و قرآن در خطر است» و صریح‏ترین بیان سیاسى خود را فاش ساخت: «این معنا را که کسى بگوید اسلام به زندگى چه کار دارد، این جنگ با اسلام است، این نشناختن اسلام است. اسلام به سیاست چه کار دارد! این جنگ با اسلام است.»(28) 

با همین سخنان امام به جنگ دو گروه خطرناک رفت: آنهایى که از اساس مخالف تشکیل حکومت اسلامى بودند و از نظام سلطنتى موروثى شاه حمایت مى‏کردند و کسانى که اذهان عمومى را مشوش مى‏ساختند که سیاست دونِ شأن علما و مسلمانان است. امام به همه آن‏ها گفت:«اسلام تز دارد، برنامه دارد اسلام ... براى حکومت اسلامى دستور دارد، براى تشکیلاتش دستور دارد... براى تحرک جامعه دستور دارد.»(29)و نیز فریاد برآوردند که: «واللَّه اسلام تمامش سیاست است، اسلام را بد معرفى کرده‏اند، سیاست مدُن از اسلام سرچشمه مى‏گیرد. من از آن آخوندها نیستم که در اینجا بنشینم و تسبیح دست بگیرم. من پاپ نیستم که فقط روزهاى یکشنبه مراسمى انجام دهم و بقیه اوقات براى خودم سلطانى باشم و به امور دیگر کارى نداشته باشم(30)... اسلام برنامه حکومت دارد... دعا و زیارت یک باب از ابواب اسلام است لکن سیاست دارد اسلام، اداره‏ى مملکتى دارد اسلام(31)... و مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است.»(32)بطور خلاصه مؤلفه‏ها و دقایق اصلى اندیشه سیاسى امام در باب مکتب اسلام به عنوان منبع و مخزن عادات و عبادات انسان و جامعه عبارت است از:1. مسلمانان باید آگاهى و هوشیارى خود را تشدید کرده و همواره از حاکمیت و حکومت اسلام و قرآن دفاع نمایند.2. اسلام را باید در تمامى ابعادش جستجو کرد و از گرایش یک بُعدى علما و عامه پرهیز نمود. 3. اسلام دین مبارزه، زندگى، ساختن و در یک کلمه دین سیاست است. 4. هیچ مبارزه‏اى قاطعیت و مشروعیت ندارد مگر آنکه مبانى و ارزشهاى آن منبعث از اسلام باشد.5. علما و روشنفکران و عامه مردم وظیفه دارند هیچگاه تحت سلطه و نفوذ اغیار نباشند. 6. قرآن راهنما و هادى انسانها براى رهایى از سلطه، بیدارى از غفلت‏ها و اصلاح شدن از خسران‏هاست. 7. آنهایى که معتقدند اسلام از سیاست جداست، در واقع با اسلام مى‏جنگند. 8. مبارزه و انقلاب سیاسى امام با حکومت ظالمانه شاه، با اتکاء به مکتب اسلام و آموزه‏ها و آیات قرآن صورت گرفت.9. و کلاً از نظر امام اسلام با سیاست عجین است و برنامه حکومت و تدبیر اجتماع در دین اسلام مندرج است.10. از همه اینها مهمتر اینکه اندیشه‏هاى امام در باب اسلام و سیاست به آیات و آموزه‏هاى مختلف قرآن مستند و منضم است.پى‏نوشت‏ها: 1) اشاره به سخن کارل مارکس و فریدرش انگلس: «مذهب آه و ناله خلق ستمدیده است، قلب دنیایى بى قلب و روحِ وضعیتى بى‏روح است. مذهب افیون مردمان است.» برخى‏ها معتقدند که منظور آن‏ها این است که مذهب عاملى آرامبخش و مسکّن در جهانى پر درد و رنج است. اما مارکس به صراحت مى‏گوید: «الغاى مذهب به عنوان خوشى موهومِ مردم لازمه‏ى شادى واقعى آنهاست.»2) ناپلئون بناپارت در این باره مى‏گوید: «هدف اساسى مذهب جلوگیرى از کشتار اغنیا به دست تهیدستان و فقراست.» این سخن کاملاً با استدلال امام در تعارض است. امام با قرائت خود با افکار القاء شده در سطح جهان (غرب و شرق) ستیزه دارد.3) توبه/ 36.4) صحیفه نور، ج 4، ص 520 و 521، چاپ جدید.5) توبه/ 36.6) منظور امام دو قشر «متحجّر» و «متجدّد» است. اوّلى خشک مقدّسان و دومى روشنفکران غیر متعهدند.7) کوثر (مجموعه سخنرانى‏هاى امام خمینى)، ج 2،ص 7.8) کوثر، ج 3، ص 333، (سخنرانى 5 / 12 / 57)9) اشاره به آیه 89 سوره‏ى نحل: «و نزّلنا علیک الکتاب تبیاناً لِکل شى‏ء و هُدى و رحمة و بشرى للمسلمین» و ما قرآن را که بیان کننده‏ى هر چیزى است و هدایت و بشارت براى مسلمانان است بر تو نازل کرده‏ایم.10) امام خمینى، ولایت فقیه، چاپ اول (تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1373) ص 4 و 5. (امیرالمؤمنین(ع)، سخنى دارد که ذکر آن در اینجا مفید است: «ولا یدرک الحقّ الّا بالجدّ؛ حق جز با کوشش بدست نیاید.» نهج البلاغه خطبه‏ى 29).11) ولایت فقیه، ص 5.12) کوثر، ج 1، ص 484، (سخنرانى 23 / 7 / 57).13) در سراسر قرآن این عبارت مکرراً آمده است.14) صحیفه‏ى نور، جلد 5، چاپ جدید، ص 567، (سخنرانى 5 / 7 / 58).15) صحیفه نور، ج 2، چاپ جدید، ص 573. (سخنرانى 1 / 10 / 57).16) سوره‏ى نساء/ 141.17) صحیفه نور، ج 20، ص 126، (پیام به حجاج - 6 / 5 / 66)18) آل عمران/ 97.19) صحیفه نور، ج 5، چاپ جدید، ص 560 (سخنرانى 4 / 7 / 58)20) آیات سوره‏ى عصر.21) آیات سوره‏ى عصر.22) صحیفه نور، ج 12، ص 171 (سخنرانى 20 / 3 / 59)23) ولایت فقیه، ص 6.24) منظور ما از آموزه‏هاى قرآنى در اینجا این است که امام در برخى از موارد به مفاهیم و مضامین قرآنى اشاره مى‏کند و به آیه خاص استناد نمى‏کند. از این رو اصطلاح آموزه قرآنى را براى این گونه مستندات اشاره‏اى و مضمونى بکار گرفتیم تا نسبت به واژه‏ى آیات تمیز یابد.25) تعبیر از آیت الله العظمى اراکى.26) سخن مشهور ناپلئون بناپارت.27) جمله‏اى از فرانتس فانون نویسنده انقلابى و مشهور کتاب «دوزخیان روى زمین».28) کوثر، ج 1، ص 484 (سخنرانى 23 / 7 / 57).29) کوثر، ج 1، ص 271 و 472.30) صحیفه نور، ج 1، ص 99 و 100 (سخنرانى 21 / 1 / 1343).31) صحیفه نور، ج 1، ص 198 (سخنرانى 23 / 8 / 1344).32) صحیفه نور، ج 1، ص 199 (سخنرانى 23 / 8 / 1344). 

منابع (نشریه):

نشریه پاسدار اسلام 1382 شماره 259  منبع اینجا 

=======================

 محتوای انقلاب اسلامی در اندیشه امام خمینی(ره) اینجا   

فلسفه سیاسی انقلاب اسلامی ایران، با فلسفه سیاسی امام- رحمه الله - پیوندی ناگسستنی دارد؛ چرا که اصول و آئین سیاسی اش بر آراء و اندیشه های امام مبتنی است. قوام این نظام سیاسی به دوام اندیشه های سیاسی امام بازمی گردد. 

برای اینکه معیار درست و واقعی داشته باشیم و از طریق آن، به سنجش و تطبیق بپردازیم، صحیح ترین راه و منطقی ترین روش، بازخوانی و تدوین دقیق اندیشه های امام از بدو تا ختم است. در یک نگاه کلی، اصول و آئین زیر، [1] نماد اساسی فلسفه سیاسی امام است؛ که به نحوی محتوای بنیادین انقلاب اسلامی و چارچوب عملی سیستم سیاسی - جمهوری اسلامی نیز به شمار می رود: 1- حاکمیت قوانین الهی؛ 2- حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش و نقش بنیادین آنان در تمام امور کشور(از رهبری تا دهداری)؛ 3- رهبری فقیه عادل و عالم؛ 4- اصل خدمت نه ریاست و سلطه؛ 5- ابتناء و اتکای نظام سیاسی اسلامی به رای مردم؛ 6- لغو هرگونه امتیاز، انحصار و اشراف؛ 7- نفی هرگونه استبداد، زور و دیکتاتوری؛ 8- آزادی به عالی ترین و طبیعی ترین شکل؛ 9- منع هر گونه شخصیت محوری و بت سازی؛ 10- رعایت حقوق همه مردم؛ 11- نظارت مردم در تمام مراحل سیاسی و حضور واقعی مردم در تمام صحنه ها؛ 12- تاکید بر اصل انتخاب و میزان بودن رای مردم؛ 13- عدالت اجتماعی؛ 14- نفی و مقابله هرگونه سلطه طلبی و سلطه پذیری در بعد خارجی و داخلی؛ 15- مبارزه با ظلم و ستم و استکبار؛ 16- تاکید برشناختن و شناساندن اسلام ناب محمدی (ص) و رد هرگونه تحجر، مقدس مآبی و نفی اسلام آمریکایی؛ 17- وحدت میان همه نسلها و قشرها و فرق؛ خصوصا دو مرکز مهم دانشگاه و حوزه. بدین لحاظ، فراموش نکردن و زیر پانگذاشتن اندیشه های مترقی، نجات بخش و معزانه امام خمینی(س) یکی از شرایط مهم حفظ نظام سیاسی مستقر و پاسبانی از محتوای واقعی و حقیقی آن است. بازخوانی و قرائت همراه با تانی اندیشه های سیاسی امام، که در طول اقامتشان در فرانسه مطرح شده است، از اولویت بیشتری برخوردار است. به دلایل مختلف، تبیین نظریات ایشان در این دوره، مهم است؛ اول اینکه، اصلی ترین آرای سیاسی و غایت اصلی فلسفه سیاسی اش در این دوره مطرح و در دوره های بعد تکمیل شده است. دوم آنکه، این دوره از اندیشه های امام دو خصوصیت منحصر به فرد دارد؛ یکی، ارائه دلایل سیاسی برای نفی رژیم سلطنتی و دیکتاتوری؛ دوم، بیان آراء و نظریات سیاسی برای استقرار نظام سیاسی اسلامی و ترسیم سلوک و غایت آن. سوم اینکه، اندیشه های امام را قبل از استقرار حکومت جدید و کسب قدرت سیاسی می نمایاند و لذا به خوبی نشان می دهد که امام به عنوان رهبر مردم ایران، چه اهداف و غایاتی برای استقرار یک نظام سیاسی جدید و انحلال رژیم استبدادی شاه دارد. چهارم اینکه، امام در این دوره چهار ماهه (14 مهر57 تا 11 بهمن 57) [2] برخلاف دوره های قبل و بعد از آن، مورد پرسش خبرنگاران مختلف جهان واقع شدند و به مهمترین سؤالات سیاسی و حساس ترین مفاهیم سیاسی پاسخ دادند. (113 مصاحبه مطبوعاتی، به جز پیامهای مکتوب و سخنرانیها) [3] نگارنده این مقاله، عزم آن دارد تا خلاصه و فشرده اندیشه های امام در این دوره پرالتهاب و بحرانی را مورد بررسی قراردهد. برای رعایت دقت و تامل لازم و تدوین صحیح و عملی، تمام آراء و نظریات امام اعم از مصاحبه ها، اعلامیه ها، پیامها، سخنرانیها و نیز اغلب حوادث و تحلیلهای این ایام را مطالعه و فیش برداری نموده و در نهایت آن را در 10 فصل تدوین کرده است و اینک خلاصه آن را به صورت زیر ارائه می نماید. مهمترین مفاهیم و مسائلی که امام در پاریس مطرح نمودند، شامل موارد زیر است: [4] 1- نقد و نفی نظام سلطنتی؛ 2- قرائت و تفسیر امام از اسلام به عنوان دین دنیا و آخرت؛ 3- ابعاد نهضت اسلامی ایران؛ 4- غایات و خواسته های انقلاب اسلامی؛ 5- ماهیت و خصوصیات حکومت اسلامی؛ 6- حق حاکمیت مردم؛ 7- آزادی؛ 8- نقش امام و روحانیون در حکومت اسلامی. در اینجا به موارد مذکور می پردازیم. 

اول - نقد و نفی نظام سلطنتی هر چند امام، برچیده شدن "نظام شاهنشاهی " و "سلطنتی " را در دوران حضور خود در نجف و قبل از آن در ایران، مطرح نموده و بر آن تاکید می کردند؛ ولی در این ایام بیشتر و قاطعتر بر آن پای می فشارند. اگر در سال 49 صلاح می دیدند تا جمله نفی سلطنت را از پیام خود به حجاج بیت الله الحرام حذف بکنند، اینک در اوج مبارزه، بر نظریه سیاسی اش به عنوان آئین مبارزه تاکید می کنند. نه تنها بر نفی رژیم سلطنتی تاکید می کنند؛ بلکه به نقد دیدگاهی می پردازند که به انحای مختلف فقهی یا سیاسی معتقد به حفظ سلطنت و رعایت قانون اساسی و اجرای مشروطیت هستند: "موافقت با نظام شاهنشاهی چه به صراحت و چه به وسیله طرحی که لازمه اش بقای آن است، خیانت به اسلام و قرآن کریم و مسلمین و ایران است و هر کس با هر اسم با آن موافقت نشان دهد مطرود و اجتناب از آن لازم است. " [5] لذا در پاسخ به نامه آیت الله مرعشی با صراحت می نویسند: "ما همه موظف هستیم که از پا ننشینیم تا سقوط سلسله بی حیثیت پهلوی. " [6] استدلال امام این است که سلطنت، مساوی "استبداد و قلدری " است و لذا حکومتی عادلانه نیست: "اصل سلطنت هم از اول یک چیز سهل بود. از اول معنا نداشته است... سلطنت مساوی با استبداد و قلدری و دیکتاتوری است. " [7] از نظر امام، رژیم سلطنت، هم در اساس با فلسفه سیاسی اسلام در تضاد است وهم از حیث عملکرد و رفتارها مخالف آئین انسانیت و سیاست است. یکی دیگر از دلایل اصلی مخالفت امام با اصل سلطنت و نظام سلطانی و شاهی، این است که این نوع نظام سیاسی به "آرای ملت " اتکا ندارد: "من مخالف اصل سلطنت و رژیم شاهنشاهی ایران هستم به دلیل اینکه اساسا سلطنت نوع حکومتی است که متکی به آرای ملت نیست. " [8] در فلسفه سیاسی امام، حکومتی که رای مردم و حق انتخاب آنان را نادیده بگیرد، حکومت نامشروع است و حکومت محمدرضا پهلوی چنین حکومتی بود. امام خواستار حکومتی بود که در سایه آن، مؤلفه های اصلی و اساسی فلسفه سیاسی اش تجلی یابد: "خاندان پهلوی... که با دیکتاتوری بر ایران حکومت می کنند... هرگونه فریاد آزادی خواهی و اعتراض به دیکتاتوری را با سرنیزه خاموش کرده اند... آزادی به تمام معنا از مردم سلب شده است. هیچ گاه مردم حق انتخاب نداشته اند... گویندگان و نویسندگان یا کشته شده اند و یا زندانی هستند و یا ممنوع از گفتن و نوشتن. مطبوعات را از نوشتن حقایق محروم کرده اند و در یک کلمه تمامی مبانی بنیادی و دموکراسی را نابود کرده اند... ما که خواستار حکومت اسلامی هستیم، در سایه آن، به همه این جنایتها و خیانتها پایان داده می شود. " [9] با این تلقی، امام با قاطعیت می گویند: "رژیم سلطنتی... خلاف حقوق بشر است... رژیم سلطنتی فاسد است همه اش ". [10] و در نگاه امام، چنین حکومتی اولا؛ طاغوتی است و ثانیا؛ اطاعت از آن، حرام است. [11] اندیشه جایگزین امام این است که "باید اختیار دست مردم باشد. "؛ [12] لذا "هر اجتماعی، حق اولی اش این است که خودش انتخاب بکند یک چیزی را که راجع به مقدرات مملکت خودش است. " [13] امام معتقد است با روی کار آمدن رضاخان رژیم پهلوی "سه اصل اسلامی در امر حکومت " را پایمال نمود: "اول؛ لزوم عدالت در حاکم اسلامی و دوم؛ اصل آزادی مسلمین در رای به حاکم و تعیین سرنوشت خود و سوم؛ اصل استقلال کشور اسلامی از دخالت اجانب و تسلط آنها به مقدرات مسلمین. " [14] نکته اساسی این است که امام، اندیشه سیاسی اش را در فضایی مصلحتی مطرح نمی کردند تا از آن بهره برداری سیاسی بکنند. یکی از خصوصیات مهم امام، این بود که هرگز در چنگ رویدادها نبودند؛ بلکه رویدادها در مهار او بود. از این رو، وقتی به قدرت هم می رسند(یعنی مردم می خواهند تا ایشان محور نظام باشند)، باز هم با همان شدت و علاقه می گویند: "هرگز اجازه ندهید که عده ای معدود چون گذشته تلخ استبداد بر شما حکومت کنند، اصل دموکراسی اسلامی (را) فراموش نکنید. "؛ [15] چرا که از مؤلفه های بنیادین فلسفه سیاسی امام این است که حکومت با زور و سرنیزه ممکن نیست؛ "فتح قلوب " مهم است. [16] 

دوم - اسلام حکومت و برنامه دارد امام اعتقاد داشتند که "اسلام تز دارد، برنامه دارد... برای حکومت اسلامی دستور دارد، برای تشکیلاتش دستور دارد... برای تحرک جامعه دستور دارد. " [17] امام با صراحت می گویند: "این غفلت کردن از اسلام بود که اسلام را به یک ورق شناخته بودند... این دو طائفه [18] اسلام را به تمام معنا نشناختند که اسلام چی است. اسلام، نه دعوتش به خصوص معنویات است و نه دعوتش، به خصوص مادیات است؛ هر دو را دارد. یعنی اسلام و قرآن کریم آمده است که انسان را به همه ابعادی که انسان دارد، بسازند او را، تربیت کنند او را. " [19] به همین دلیل نوید؛ می دهد: "آن رژیمی که ما می خواهیم یعنی: "اسلام، اسلامی است که در آن "دموکراسی مندرج است و مردم آزادند " [20] و لذا "والله اسلام، تمامش سیاست است "، از شعارهای محوری امام می شود: یکی دیگر از مبانی اسلامی امام، این است که خاستگاه اسلام را "ضعفا " و پابرهنه ها و محرومین می داند که هم بر تمام اغنیا برتری دارند و هم به لحاظ کیفی بر آنها امتیاز: "اسلام از توی ضعفا پیدا شده است. از اغنیا که پیدا نشده است. از این گداهای مدینه و مکه اسلام پیدا شده. از این بیچاره ها و ضعیفها اسلام، پیدا شده است. " [21] جنگ فقر و غنا یکی از اصول سیاسی امام است که در اواخر عمرشان مطرح ساختند. امام همواره تاکید داشتند که حکومت برای محرومان است و لذا همواره از مسؤولان نظام می خواستند که پیوند خود را با ملت و ضعفا و محرومان قوی تر کنند؛ چرا که در نگاه ایشان هر گاه: "قوه علما از قوه ملت جدا شد، دیگر نمی توانند یک کاری انجام بدهند. " [22] 

سوم - غایات و خواسته های انقلاب اسلامی امام دو روز پس از ورود به پاریس، خواسته های مقدماتی ملت را در پیامش به طلاب، دانشجویان و دانش آموزان سراسر کشور این گونه بر می شمارد: "رسیدن به سعادت "، "آزادی "، "استقلال "، "حکومت عدل اسلامی "، "عدالت حقیقی " و "برخورداری از نعمت های الهی ". [23] در پیامی دیگر، امام این گونه تاکید می کنند: "در این نهضت مقدس، تشکیل حکومت اسلامی سرلوحه اهداف آن است و ضمانت از آزادی و استقلال از ثمرات آن. " [24] در حقیقت، امام بر شعار عمومی و اساسی مردم صحه گذاشتند که فریاد بر می آوردند: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی. زمانی که رژیم در سراشیبی سقوط قرار می گیرد و دولت نظامی ازهاری قدرت را در دست می گیرد، امام در پیامی به ملت ایران غایت اصلی انقلاب مردم را بیان نموده و بار دیگر، مؤلفه اصلی فلسفه سیاسی خود و انقلاب ایران را مشخص و آشکار می نمایند: "هدف همان است که در سخنرانیها و اعلامیه های خود ذکر نموده ام: الف - سرنگونی سلطنت پهلوی و رژیم منحوس شاهنشاهی. ب - به پاداشتن حکومت جمهوری اسلامی مبتنی بر ضوابط اسلام، متکی بر آرای ملت. " [25] همچنین در نگاه امام، "رهایی مردم از قید و بند استعمار و استبداد " [26] نیز جزء اهداف مبارزه بوده است. "همه با هم حق خواستید، حق خودتان را خواستید، آزادی خواستید، استقلال خواستید، جمهوری اسلامی خواستید، به حمدالله آزادی برای شما حاصل است. الآن ازهیچ کس نمی ترسید؛ ولی باید از خودمان بترسیم، باید از خدا بترسیم. " [27] 

چهارم - ماهیت و خصوصیات حکومت اسلامی همان طور که گذشت، فلسفه حکومت در اسلام از نظر امام "خدمتگزاری " است نه ریاست و سلطه و استیلا. امام بارها و بارها بر این اصل تاکید نمودند. آن هنگام که عازم پاریس بودند نیز بر این نکته اشاره کردند که: "فعلا عازم پاریس شدم تا با تمام مشکلات به وظیفه دینی خود که خدمت به کشور اسلامی است و مردم محروم وطنی است، موفق گردم. " [28] زیرا از نظر امام، همه ما خدمتگزار این مردم و وطن خودمان هستیم. [29] ماهیت حکومت اسلامی از نظر امام، "نفی زور و سرنیزه " و مبارزه با آن است: "با سر نیزه نمی شود یک ملتی را... خاموش کنند و بگویند که شما باید در حال اختناق تا آخر باشید. این موقتی می شود؛ اما دائمی نمی شود. "؛ [30] لذا از نظر امام، حکومت اسلامی نمی تواند با زور و سرنیزه توام باشد. با این نگرش، امام پس از پیروزی انقلاب بلافاصله به مردم اعلام می کند: "هرگز اجازه ندهید که عده ای معدود چون گذشته تلخ استبداد بر شما حکومت کنند. " [31] و بلافاصله تاکید می کنند که: "اصل دموکراسی را فراموش نکنید. " [32] حکومت مطلوب امام، حکومتی است که مردم در آن حق و توان برکناری بالاترین مقام حکومت؛ یعنی رهبر را دارند. در نگاه امام هر گاه حاکم، شرایط لازم اسلامی را برای رهبری نداشت، "معزول می شود " و "ملت هم باید او را کنار بگذارند. " [33] به قول امام، مثل دوره سلطنت و شاه نیست که همه مردم از او بترسند و او نیز خوف این را نداشته باشد که عزلش می کنند؛ چون عزلی در کار نیست و او هر چه دلش خواست انجام می دهد؛ [34] بلکه مردم در این نوع حکومت بازیگر واقعی اند هم حاکم و تمام مسؤولان را برمی گزینند و هم می توانند در موقع لازم آنان را عزل نمایند: "آنکه ما می خواهیم، یک حکومت عادلی و یک رژیم عادلی و یک هیات حاکمه عادلی که مورد اطمینان جامعه باشد و برای جامعه خدمت کند. " [35] و "در حکومت اسلامی... عدالت است "؛ [36] "مثل حکومت شاه نیست تا وقتی یک چیزی مردم علیه حکومت گفتند، عده ای را بکشند. "؛ [37] "ما رژیمی می خواهیم که رژیم عدالت باشد. " [38] امام در تعریف و توصیف جمهوری اسلامی و حکومت دینی می گویند: "رژیم اسلامی با استبداد جمع نمی شود. آن رژیمهای جمهوری هم که استبدادی هستند در اسم جمهوری هستند، در محتوا سلطنتی هستند. " [39] یکی از وجوه تمیز حکومت اسلامی در اندیشه امام، "عدم استبداد " است. اصولا استبداد خصلتی است که هر گاه بروز کند، اسلامی بودن حکومت حتی حکومت مبتنی بر قواعد الهی را با حضور عالمان دین، از میان می برد. امام در مورد ماهیت حکومت آینده می گویند: "با قیام انقلابی ملت، شاه خواهد رفت و حکومت و دموکراسی و جمهوری اسلامی برقرار می شود. و در این جمهوری، یک مجلس ملی مرکب از منتخبین واقعی مردم، امور مملکت را اداره خواهند کرد. حقوق مردم خصوصا اقلیتهای مذهبی محترم بوده و رعایت خواهد شد... نه به کسی ظلم می کنیم و نه زیر بار ظلم می رویم. " [40] امام به نقش مردم در حکومت اسلامی اشاره می کنند و از آن، به عنوان یکی از اساسی ترین مؤلفه جمهوری اسلامی یاد می کنند: "ماخواهان استقرار یک جمهوری اسلامی هستیم و آن حکومتی است متکی به آرای عمومی. شکل نهایی حکومت با توجه به شرایط و مقتضیان کنونی جامعه ما توسط خود مردم تعیین خواهد شد. " [41] امام گامی فراتر از غرب می نهند و می گویند: "آن دموکراسی که ما می خواهیم به وجود آوریم، در غرب وجود ندارد. "؛ [42] زیرا در نظر امام: "دموکراسی اسلام، کاملتر از دموکراسی غرب است. " [43] اوج نقش مردم در فلسفه امام، این نکته است که در اواخر عمرشان در جواب نامه آیه الله مشکینی نوشتند: "اگر مردم به خبرگان رای دادند تا مجتهد عادلی را برای رهبری حکومتشان تعیین کنند، وقتی آنهاهم فردی را تعیین کردند تا رهبری را به عهده بگیرد، قهرااو مورد قبول مردم است. در این صورت او ولی منتخب مردم می شود و حکمش نافذ است. " [44] زیرا در فلسفه سیاسی امام امت(س)، "حکومت اسلامی، حکومتی است که اولا صددرصد متکی به آرای ملت است، به شیوه ای که هر فرد ایرانی احساس کند با رای خود، سرنوشت خود و کشور خود را می سازد. "؛ [45] "حکومتی که کوچکترین فرد ایرانی بتواند آزادانه و بدون وجود کمترین خطر از بالاترین مقام حکومتی انتقاد کند و از او در مورد اعمالش توضیح بخواهد. " [46] و لذا از نظر امام، "کسانی باید ایران را رهبری کنند که کاردان و امین و صددرصد مورد اعتماد ملت و متکی به آرای آنها باشند و شایستگی آنها را ملت بر حسب ضوابط اسلامی احراز کرده باشد. " [47] "هر فردی از افراد ملت حق دارد که مستقیما در برابر سایرین، زمامدار مسلمین را استیضاح کند و به او انتقاد کند و او باید جواب قانع کننده دهد و در غیر این صورت، اگر به خلاف وظایف اسلامی خود عمل کرده باشد، خود به خود از مقام زمامداری معزول است. "؛ [48] چراکه از نظر امام، "حکومت باید مسؤول باشد پیش ملت. " [49] به همین دلیل، امام به رخ جهانیان می کشد که وقتی پیروز شدند، "ان شاءا... همه خواهند دید که انتخاب آزاد و مجلس سالم " و "حکومت اسلامی و دموکراسی حقیقی " یعنی چه ؟ " پنجم - حق حاکمیت مردم در فلسفه سیاسی امام، حق حاکمیت مردم، به کرات دیده می شود. امام پنج روز پس از ورود به پاریس تاکید کردند: "هر ملتی حق دارد خودش تعیین کند سرنوشت خود را. [50] بنیادی ترین اندیشه سیاسی امام در این جمله است که می فرمایند: "ما فریادمان این است که باید این ملت هر چه دارد مال خودش باشد و خودش اداره خودش بکند. " [51] امام این حق را، حق مسلم می داند که هیچ کس نمی تواند آن را انکار کند. [52] به همین دلیل امام صریحا می گویند: "باید این رژیم جای خود را به رژیمی بسپارد که مبعوث ملت مسلمان باشد. " [53] و امام خود از اولین کسانی هستند که به آرای خود پایبندی نشان دادند: "من به واسطه اینکه ملت مرا قبول دارند، دولت تعیین می کنم. " [54] و نیز فرمودند: "مردم چون خواست خود را در من می دیدند، به من روی آوردند. " [55] امام به صراحت می فرمایند: "باید اختیار دست مردم باشد. این یک مساله عقلی (است) هر عاقلی این مطلب را قبول دارد که مقدرات هر کس باید دست خودش باشد. " [56] و لذا خالصانه نوید می دهند که: "ان شاءالله اگر حکومت اسلامی به پا شود، همه امور بر طبق دلخواه ملت ان شاءالله حاصل می شود. " [57] 

ششم - آزادی آزادی از مفاهیم بغرنج در فلسفه سیاسی خصوصا فلسفه سیاسی مسلمانان است. تفاسیر مختلف باعث شده است تا آزادی به عنوان "حق طبیعی " و "خدادادی " تا سر حد کفر و یا حتی "کفر در کفر " کشیده شود. [58] اما امام آزادی را نه تنها مغایر با اسلام معرفی نکردند؛ بلکه آن را جزء شعارهای اصلی و بنیادین انقلاب و جمهوری اسلامی قرار داده و اغلب از آن، به عنوان یک ارزش الهی یاد نمودند. امام می گویند: "یکی از بنیادهای اسلام، آزادی است. انسان واقعی ملت مسلمان فطرتا یک انسان آزاد شده است. " [59] امام، آزادی را لازمه انسانیت می دانند که مطابق اصل توحید باید با آزادی و حریت، عبودیت را فقط برای ذات اقدس حق تجربه کند. از نظر ایشان، هرگاه به اصل آزادی و حریت انسان خدشه ای وارد گردد، عبودیت غیرالهی ممکن و محقق خواهد شد. نظر مهم و بنیادی امام این است: "مطابق اصل توحید، انسان تنها در برابر ذات اقدس حق باید تسلیم باشد و از هیچ انسانی نباید اطاعت کند، مگر اینکه اطاعت او، اطاعت خدا باشد. براین اساس، هیچ انسانی هم حق ندارد انسانهایی دیگر را به تسلیم در برابر خود مجبور کند و ما از این اصل اعتقادی، اصل آزادی بشر را می آموزیم که هیچ فردی حق ندارد انسانی و یا جامعه و ملتی را از آزادی محروم کند. " [60] بر اساس اندیشه فوق، انقیاد نوعی ذلت و تباهی برای انسان محسوب می شود. امام در مورد آزادی در نظام سیاسی اسلام معتقدند: "در یک رژیم اسلامی، آزادی صریح و کامل خواهد بود. تنها آزادیهایی به ملت داده نخواهد شد که بر خلاف مصلحت مردم باشد. " [61] و "ما می خواهیم مملکتمان را آزاد کنیم، اختناق در مملکت ما نباشد " و "می خواهیم شما آزاد باشید. "؛ [62] زیرا از نظر امام، آزادی را قرآن "توصیه کرده است. " [63] و در زمان ائمه و پیامبر نیز آزادی بوده و همه، حرفهایشان را می زدند؛ لذا تاکید می کنند ما "حجت داریم " و نباید از آزادی بترسیم. [64] با چنین رویکردی، امام از ملت می خواهند مواظب باشند تا آزادی مخدوش و محدود نشود تا حرف شیاطین که می گفتند، ایران قابلیت دموکراسی، عدالت، آزادی را ندارد، تحقق نیابد: "شیاطین می خواهند منعکس کنند که ایران قابل دموکراسی نیست. ایران قابل عدالت نیست، ایران قابل آزادی نیست. باید ای برادران من نگذارید که این مسائل پیش بیاید و این گفتارهای نامربوط گفته بشود. " [65] زیرا: "ما برای حیات زیر سلطه غیر ارزش قائل نیستیم. ما ارزش حیات را به آزادی و استقلال می دانیم " [66] برای اینکه: "من از روزگار سیاه و اختناق و اسارت بیمناکم. " [67] لذا: "از ملت تقاضا دارم که نگذارند... آزادی که به دست آمده است، مبدل به اختناق بشود. " [68] 

نتیجه گیری در پایان این مقاله، نتیجه ای که از مباحث سیاسی امام گرفته می شود، ارائه می گردد. لازم به ذکر است هر چند این نوشته به اختصار و ایجاز، اندیشه های امام در این دوره حساس و پرحادثه را به تدوین و نظم کشانده؛ اما تصریح می شود که امهات آن را فروگذار نکرده است. لذا نتیجه ای که از آن ارائه می شود، محصول دقیق مباحث سیاسی امام خواهدبود. 1- امام نه تنها با رژیم سلطنتی به عنوان یک نظام غیرمشروع، طاغوتی و ضد مردمی و غیرقابل قبول و تحمل، مبارزه می کنند؛ بلکه در طول این مدت اندیشه های کسانی را که به نحوی خواستار حفظ سلطنت منهای حکومت هستند نیز مورد نقد قرار می دهند. 2- امام با نفی و نقد رژیم سلطنتی، بدیل محکم و همه پسندی تحت عنوان "جمهوری اسلامی " به عنوان نظامی الهی - مردمی ارائه می نمایند. سلوک و ضوابط بنیادین نظام سیاسی امام متصف به قوانین اسلام و متکی به آرای مردم، در تمام مراحل و مراکز است. 3- مهمترین اندیشه امام در این وادی، معرفی اسلام به عنوان یک مکتب سیاسی و عبادی است که هم به دنیای انسانها نظر دارد و هم به آخرتشان. این اندیشه امام، کارکردی دوگانه داشت؛ یکی، مبارزه با کسانی که هیچ بهره ای از اسلام نداشتند و با حکومت آن مخالف بودند، دوم مبارزه با جریان یا اشخاصی که دم از اسلام و دین می زدند، ولی ترجیح می دادند که دین از سیاست جدا باشد. 4- نتیجه چهارمی که از مباحث سیاسی امام حاصل می شود، این است که این رهبر الهی و مردم گرا، انقلاب و قیام را در انحصار هیچ صنف و گروهی قرار نمی دادند. احتجاج ایشان این بود که همه ملت به پا خاسته و نهضت از متن تمامی ملت جوشیده است. 5 - امام غایات و خواسته های اساسی و بنیادین این نهضت را در واقعی ترین شکل و آرمانی ترین حالت، در این می دانستند که بااین انقلاب و تاسیس نظام جمهوری اسلامی، "سعادت "، "عدالت "، "آزادی "، "استقلال "، "برخورداری از نعم الهی "، "رهایی از تمام قیود استعماری و استبدادی " محقق خواهد شد. و امام این اهداف را در رعایت الگوی سیاسی "جمهوری اسلامی مبتنی بر ضوابط اسلام و متکی بر آرای ملت " متصور می دانستند. 6- ماهیت این نظام سیاسی در نگاه امام عبارت بوده است از: خدمتگزاری، دموکراسی، عدالت حقیقی، مسوولیت حکومت در برابر ملت، رضایت و پذیرش مردمی. همه اینها از نظر امام در صورتی حفظ می شود که قاعده سیاسی، ابتنای نظام به قوانین اسلام و اتکای حکومت به آرای مردم در جریان مستمر باشد. 7 - از نظر امام، در حکومت اسلامی حق حاکمیت و تعیین سرنوشت از آن مردم است. مطابق آرای امام، همه کس و همه چیز در نظام سیاسی اسلام و جمهوری اسلامی ایران، تابع مردم است و هیچ زور و تحمیلی نباید به وجود بیاید. امام بارها مطرح نمودند که حکومت مبعوث مردم است و حاکمان خدمتگزاران و تابعان مردم اند. 8- در نگاه امام، آزادی حق خدادادی و طبیعی بشر است و به عنوان حق اولیه محسوب می شود. امام در این مباحث مکرر در مکرر اعلام می کنند که اسلام مرکز و پناهگاه آزادی است و آزادی از بنیادهای دین اسلام است و در حکومت اسلامی آینده، آزادی به نحو کامل و حقیقی وجود خواهد داشت و استدلال می کنند، مطابق اصل توحید، لازمه عبودیت الهی، آزادی است. بنابراین، هیچ کس حق سلطه بر دیگری را ندارد. 

پی نوشت: [1]. هر کدام از موارد17گانه، به سخنان و آرای صریح و روشن امام مستند است که برای رعایت اختصار، ذکر نگردید. [2]. امام ساعت 18 روز جمعه 14 مهر1357 وارد پاریس شدند و چهار ماه بعد در ساعت 30/9 صبح روز جمعه 12بهمن‏1357 به ایران بازگشتند. [3]. مصاحبه های امام در پاریس - نوفل لوشاتو - در کتاب "طلیعه انقلاب اسلامی‏ " جمع‏آوری شده و نیز در جلدهای 1و2و3 صحیفه نور آمده است. [4]. امام به موارد دیگری هم پرداختند؛ ولی از حوزه بحث ما خارج است؛ از جمله، مبارزه با استکبار و استعمار و قدرتهای مداخله گر مانند: امریکا، شوروی سابق و انگلیس و اسرائیل. [5]. ر. ک: صحیفه نور، ج 1، ص 590. امام در اینجا نظرات "آیت الله‏ " شریعتمداری و نیز پیشنهاد مرحوم بازرگان و میناچی را نقد می کنند. [6]. ر. ک: همان، ص 601 و نیز مراجعه کنید به خاطرات هاشمی رفسنجانی‏دوران مبارزه، زیر نظر محسن هاشمی، مرکز نشر معارف انقلاب، تهران، 1376، ج 1، ص‏133-134. [7]. ر. ک: کوثر(مجموعه سخنرانی های حضرت امام خمینی)، جلداول، ص‏506. [8]. ر. ک: همان، ص‏506. [9]. ر. ک: همان، صص‏549 -550. [10]. ر. ک: کوثر، جلد سوم، ص 212. امام این مطلب را یک روز پس از ورود به تهران در13 بهمن‏1357 مطرح نمودند. [11]. کوثر، جلد 2، صص 285 -287. [12]. صحیفه نور، ج 2، ص 554. [13]. ر. ک: کوثر، جلد3، ص 315. سخن امام به مناسبت‏بازگشایی مدارس در 1/12/1357 یعنی ده روز پس از پیروزی انقلاب. [14]. ر. ک: صحیفه نور، جلد 1، ص‏99. سخنی از امام در دوم فروردین‏1343. همچنین امام در سخنرانی 11/9/1341 پس از لغو تصویب نامه انجمنهای ایالتی و ولایتی فرمودند: "ای دولتها !ای بیچاره ها !فتح مملکت که چیزی نیست، فتح قلوب مهم است. " (ر. ک: صحیفه نور، ج اول، ص‏49). [15]. ر. ک: صحیفه نور، ج 21و نیز کتاب تبیین، شماره 10. [16]. سخنی از ناپلئون بناپارت. [17]. کوثر، جلد 1، صص 271- 272. [18]. منظور امام متحجرین و متجددین افراطی است. [19]. کوثر، جلد 2، ص‏7. [20]. صحیفه نور، ج‏3، ص‏43. [21]. همان، ص‏199. [22]. کوثر، جلد3، ص 491. (کلامی از امام در13/1/58) [23]. کوثر، ج 2، صص 85 -86. [24]. ر. ک: صحیفه نور، ج 1، صص 590 -592. [25]. صحیفه نور، ج 2، ص 204، بخشی از پیام امام خطاب به مردم کردستان، (14/8/57). [26]. همان، ص 245. [27]. همان، ص 490. [28]. کوثر، جلد3، ص‏556. (سخنان امام پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 24/1/58). [29]. صحیفه نور، ج 1، ص 592. [30]. همان، ص 600. [31]. صحیفه نور، جلد 1، ص 592. [32]. کوثر، ج‏3، ص 315. [33]. کوثر، جلد 2، ص‏507. [34]. ر. ک: کوثر، ج 2، ص‏287. [35]. ر. ک: کوثر، ج 1، ص 508. [36]. همان، ص 660. [37]. همان، ص 660. [38]. صحیفه نور، ج 2، ص 58. [39]. همان، ص‏103. [40]. همان، ص 160. [41]. همان، ص 164. [42]. همان، ص‏216. [43]. همان، ص‏216. [44]. ر. ک: صحیفه نور، ج 21، ص‏129، (9/2/68). [45]. ر. ک: صحیفه نور، ج‏3، ص‏36. [46]. همان، ص‏37. [47]. همان، ص‏37. [48]. همان، صص 85 -86. [49]. کوثر، ج‏3، ص 238. [50]. ر. ک: صحیفه نور، ج‏3، ص‏157(با کمی تغییر در قسمت دوم جمله. البته چنین محتوایی در سخنرانی‏های امام موجود است.) [51]. همان، ص 450. [52]. همان، ص 491. [53]. همان، ص‏546. [54]. صحیفه نور، ج 2، ص 102. [55]. از سخنرانی امام در بهشت زهرا، 12بهمن‏1357. [56]. صحیفه نور، ج 21، ص‏129(اصل جمله را در بند پنجم این نوشتار با کد پانویس‏73 آورده‏ایم). [57]. کوثر، ج 2، ص‏287. [58]. همان، ص 491. [59]. صحیفه نور، ج 2، ص‏56. [60]. صحیفه نور، ج‏3، ص 68(مصاحبه امام با تایمز لندن 18/10/57). [61]. همان، ص 114. [62]. کوثر، ج‏3، ص‏256(سخنی از امام در تاریخ‏19/11/57). [63]. همان، صص‏256-257 و289. [64]. صحیفه نور، ج‏3، ص‏369. - کوثر، ج‏3، ص‏289، (26/11/57). [65]. همان، ص 328. [66]. همان، ص‏359 (پیام امام به مناسبت ترک تهران و عزیمت‏به قم). [67]. همان، ص‏419. (18/12/57). [68]. همان، ص 452 (3/1/58). ( منبع : اینجا  باشگاه اندیشه)

منابع کارهای پژوهشی دامنه:

منبع اصلی صفحه باشگاه اندیشه : اینجا 

منبع تصاویر دامنه : اینجا 

منبع نوشته های وبلاگی دامنه: اینجا

منبع تخصصی نور دامنه: اینجا 

منبع ویکی علوم اسلامی : اینجا

منبع شخصی که همنام کامل ابراهیم طالبی دارابی  ست : اینجا

منبع کتاب قیام 19 دی 1356 قم: اینجا

منبع علم نت دامنه : اینجا

منبع پایگاه کتابخانه های ایران : اینجا

منبع فصلنامه علوم سیاسی: اینجا

منبع کتابخانه یاسوج: اینجا

منبع دیدارم با عمه زاده ی دکتر شریعتی : اینجا

خاتمی و سیدحسن خمینی

به نام خدا

از راست: حُجج اسلام  سیداحمد (پسر سیدحسن) سیدمحمد خاتمی، آیة الله سیدحسن خمینی، و حجة السلام سیدعلی خمینی. کوهنوردی تهران. 1394

فایده و خطر حکومت اسلامی

به نام خدا. ملاک اسلامی بودن یک جامعه بنا بر آیات و روایات و سیره عملی امام علی (ع) رسیدن به «منهای فقر» است. و جز چنین جامعه ای را «اسلامی» خواندن تجوز است و اگر به ارزشهای ابدی اسلامی زیان برساند، جایز نیست. جدیدترین اثر استاد محمدرضا حکیمی، با عنوان «حکومت اسلامی» از منظر قرآن و احادیث (کتاب و سنت) از سوی انتشارات علمی فرهنگی الحیات دارای مباحث مهمی ست.

حکیمی در مقدمه  آورده است: «اگر حکومت، دینی باشد، یک فایده مهم دارد و یک خطر بزرگ. فایده مهم چنین حکومت هایی این است که می توان دین را، و معارف و تعالیم دین را و احکام دین را در اینگونه حکومت ها تعلیم داد، و ترویج کرد و ظاهر شعائر دینی را برپا نگه داشت و نسل ها را به دین توجه داد و با دین و با تعالیم رشد آموز دین تربیت کرد و مردمان دیگر کشورها و حکومت ها را از دین و سیاست دینی و مدیریت دینی آگاه ساخت.
اما خطر بسیار بزرگ کدام است؟ خطر بزرگ این است که هنگامی که حکومتی دینی شد، یعنی ادعا شد که حکومت دینی است و نام حکومت دینی و اسلامی بر آن گذاشته شد، هم جامعه داخل و هم جامعه های خارج، انتظار دارند یک مدیریت کاملا سالم و یک حاکمیت والای انسانی ارائه شود. حاکمیتی که - بنابر طبیعت دین اسلام - بیش از اینکه اعمال قدرت کند، به تربیت بپردازد و «فرهنگ سازی» در هر زمینه را «اصل» بداند. حاکمیت دینی در واقع یک نوع خدمت است به معنای پشتیبانی و نزدیکی به مردم و حفظ منافع و مصالح دنیوی و اخروی مردم، نه تنها وادار کردن مردم...یا اقتدارگرایی...»

از راست: علامه محمد رضا حکیمی و آیة الله سید جعفر سیدان